سنڌ: حڪمران، ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام (ڪتاب، حصو پهريون) - ڊاڪٽر محبت ٻرڙو (Dr. Muhabbat Buriro)

سنڌ

حڪمران، ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام

(سياسي مضمونَ)

(حصو پهريون)

ڊاڪٽر محبت ٻرڙو

ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي (رجسٽرڊ)

قنبر ـــ 2006ع

ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي(ر) قنبر جو ڪتاب نمبر (24)

حق ۽ واسطا © ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي(ر) قنبر 2006ع

(نوٽ: هيءُ ڪتاب ڊاڪٽر محبت ٻرڙي جِي نائين ورسيءَ

جي موقعي تي، سندس ياد ۾، ڇپائي پڌرو ڪيو ويو.)

ڪتاب جو نالو: سنڌ: حڪمران، ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام

ليکڪ: ڊاڪٽر محبت ٻرڙو

مرتب: رياضت ٻرڙو

پهريون ڇاپو: اپريل 2006ع

ڪمپوزنگ: باک ڪمپوزرس، قنبر

ڇپائيندڙ: ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي (ر)، قنبر

قيمت: 90 رپيا

Title: Sindh: Hukmran, MQM ain Sindhi Awam

(Articles)

Written by: Dr. Muhabbat Buriro

Compiled by: Riazat Buriro

1^st Edition: April 2006 A.D

Published by: Dr. Muhabbat Academy^®, Kamber

E-mail: dmacademy@yahoo.com

riazatburiro@yahoo.com

هيءُ ڪتاب ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي قنبر جي جنرل سيڪريٽري رياضت ٻرڙي،

بتول پريس حيدرآباد مان ڇپائي ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي قنبر پاران پڌرو ڪيو.

ترتيب 

·         ٻه اکر ـــــــــــــــــــ رياضت ٻرڙو

·         پيش لفظ ـــــــــ جامي چانڊيو

مضمون:

1.       ڇا سنڌي ماڻهوءَ جي سوچ به غلام آهي؟

2.       سنڌين جو نئون سياسي اڳواڻ؟

3.       ڇا سنڌين کي هٿيار کڻڻا ئي پوندا؟

4.       پاڪستان کي ڏوهارين جو کيت نه ٺاهيو

5.       ڌاڙيل، دهشتگرد ۽ سنڌي عوام

6.       سنڌ جي بندرگاهه خلاف سازشن جو تاڃي پيٽو

7.       سنڌ ۾ سياسي گھوٽالو ۽ وطن دوست ڌر جي ضرورت

8.       ايندڙ چونڊون: سنڌ دشمن سازشن جا پيرا کڻڻ جي ضرورت

9.       سنڌ اسيمبلي ۽ سنڌ جا مفاد

10.    سنڌ ۾ موجود ڌارين جون لوڌون ۽ ٻوڙي سرڪار جي خاموشي

11.    ڪراچيءَ تان قبضو هٽائڻ لاءِ

12.    ڪُڦاٿل پاڪستاني!

13.    قاتل بهاري سنڌ مٿان ڪاهيندا پيا اچن

14.    سنڌ جون گھڻ گھريون ڌريون دهشتگردن کي ڪيئن مُنهن ڏين؟

15.    سنڌ کي ورهائڻ جي سازش ڏانهن سنجيده رويي جي گهرج

16.    سنڌ دوستيءَ جي نالي ۾ دڙڪي واري سياست

17.    ’مهاجر‘، ’اُردڪ‘ ۽ دهشتگرد ۾ فرق ڪرڻ کپي!

18.    سنڌ جي نئين چونڊيل حڪومت ۽ ايم ڪيو ايم جو ڪردار

19.    سنڌ جي سالميت ۽ ايم ڪيو ايم

20.    ڇا ايم ڪيو ايم سنڌ دشمن ۽ دهشتگرد فطرت مَٽائي سگهندي؟

21.    دهشتگردن پاران نئين حڪومت لاءِ پهريون تحفو

ٻه اکر

سنڌي ادب جي محنتي ۽ جاکوڙي اديب، سنڌي ٻوليءَ جي لفظن ۽ ضميري پڇاڙين جي حوالي سان پنهنجيءَ تخليقي سوچ کي منطقي نتيجن ڏانهن وٺي ويندڙ سڄاڻ محقق، سائنسي ادب جي چاهڪ ۽ ان جي واڌاري لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ، سنڌيءَ ۾ سياسي-تنقيدي ادب جي منفرد تنقيد نگار، مترجم، سياسي اڳواڻ ۽ ڪارڪن، سماجي رهنما ۽ استاد، (منهنجي ڀاءُ) ڊاڪٽر محبت ٻرڙي جي هڪ نئين مرتب ڪيل ڪتابي مواد سان سهڻيءَ سنڌ جي سٻاجھي عوام جي خدمتن ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر حاضر آهيون.

هِن ڪتابَ ’سنڌ: حڪمران، ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام‘ ۾ پيش ڪيل سياسي-تجزياتي مضمونَ، چئي سگهجي ٿو، ته ڊاڪٽر محبت ٻرڙي ان مقصد سان لکيا ۽ وقت سر سنڌ جي نمائنده اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپايا، ته جيئن نه رڳو سنڌي ماڻهن کي ساڻن ڪيون ويندڙ سازشن ۽ غدارين کان باخبر رکي سگهجي، پر سنڌ جي سياسي ۽ سياستي وهڪري کي سمجھندي، سنڌ جي سياست ۾ ڪردار ادا ڪندڙ ڌُرين/تنظيمن/شخصن/ايجنسين/حڪمرانن جي سوچن ۽ عملن کي به ڄاڻي سگهجي، ته جيئن انهن لاءِ ڪجھ مناسب ۽ تڪڙا قدم سوچي سمجھي کڻي سگهجن. هنن مضمونن جو هڪ مقصد سنڌي ماڻهن کي اتساهه ڏيارڻ، سجاڳ ڪرڻ ۽ عملي اپاءَ کڻڻ لاءِ آماده ڪرڻ به آهي، ته دنيا سان ڪلهو ڪلهي سان گڏائي هلڻ لاءِ تيار ڪرڻ به آهي. هي مضمونَ جيتوڻيڪ 1990ع کان 1997ع جي سياسي منظرنامي جي عڪاسي ڪن ٿا، پر اسان ڏِسي سگهون ٿا ته ان دَور جا سياسي ۽ غير سياسي توڙي مخفي ۽ ظاهر ڪردار ٿوري گهڻي مَٽ سٽ سان هاڻي به ساڳيائي آهن ۽ انهن جا ڪَرتوت پڻ ساڳين ئي پيچرن تي اڳتي وڌندڙ آهن. ان حوالي سان، هن ڪتاب جو مواد اسان جي اڃا به رهنمائي ڪري سگهي ٿو، ۽ هن ڪتاب جو هڪ ڪارج اڃا قائم آهي. هن ڪتاب ۾ اسان کي ڄاڻايل دَور جو تاريخي رڪارڊ به ملي ٿو، جيڪو پڻ ڪتاب جي اهميت کي مستقل حيثيت ڏانهن نِيندڙ آهي ۽ ٻئي دائمي ڪارج بابت سُڌ ڏئي ٿو.

ڪتاب جي مضمونن کي، قطع نظر سندن لکجڻ ۽ ڇپجڻ جي، هڪ خاص ترتيب سان پيش ڪيو ويو آهي، ته جيئن موضوعي طور هڪ سلسلو ٺهي سگهي، پوءِ به هر مضمون جي آخر ۾، ان جي ڇپجڻ جي تاريخ ۽ جنهن اخبار، رسالي ۾ اهو ڇپيو، تنهن جي نشاندهي ڪئي وئي آهي.

اسان ڏٺو، ته ڊاڪٽر محبت جيڪو ڪجهه به ۽ جنهن به طريقي سان سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي ڀَلي لاءِ بهتر سمجھيو، اهو مرڻ گھڙيءَ تائين مڪمل سچائيءَ ۽ بي ڊَپائيءَ سان ڪيو، ۽ ان معاملي ۾ ڪنهن به قسم جي سُستيءَ، لاچاريءَ ۽ لالچ کي پنهنجي ٿورو به ويجھي اچڻ نه ڏنو. منجھس پيار ۽ محبت جا انيڪ جذبا مَوجزن هئا، جن م همت به هئي ته حوصلو به، ۽ ڏاڍ سان مُنهن مقابل ٿيڻ جي سگهه به... اسان کي پاڻ منجھ اهڙي ئي جذبي، همت، حوصلي ۽ سگھ کي پيدا ڪرڻ جي گهرج آهي، جيڪڏهن اسان جي پنهنجي ڏيهَه، ڏيهيُن سميت سڄي انسانذات ۽ ماڻهپي سان اَڻ مئي محبت آهي.

ساٿ سلامت.

رياضت ٻرڙو

3-اپريل 2006ع، قنبر

سدا ملوڪ ڏاهو ماڻهو

ڪمزور، پس مانده ۽ سياسي طور غلام معاشرن جو هڪ امليو اهو به هوندو آهي ته اهي پنهنجن املهه ماڻڪ موتين جي وٿ ۽ ورثي کي هڪ دَور تائين گهربل سطح تي نه رڳو سمجھي نه سگهندا آهن پر نتيجي ۾ سندن گھربل قدر به نه ٿي سگهندو آهي. اهو الميو رڳو اسان جو نه آهي پر دنيا جي سمورين قومن سان اهڙين حالتن ۾ ايئن ئي ٿيندو آهي. ڊاڪٽر محبت ٻرڙو به سنڌ جو هڪ اهڙو ئي سدا ملوڪ سياسي، ادبي ۽ فڪري استاد ۽ ڏاهو ماڻهو هو، جنهن کي بنهه ٿورڙا ماڻهو سندس اصل حيثيت ۽ اهميت جي حوالي سان سڃاڻن ٿا. هن جي سڄي ڄمار پڙهندي، لکندي، عوام ۽ سياسي ڪارڪنن توڙي اديبن ۽ شاعرن کي ليڪچر ڏيندي، سنڌ ۽ سڄي سنسار لاءِ سوچيندي، لوچيندي ۽ علمي ۽ فڪري پورهيو ڪندي گذري.

جوڳيئڙا جَهان ۾، نوري ۽ نارِي،

ٻري جن ٻاري، آءٌ نه جيئندي ان ري. (لطيف)

ڊاڪٽر محبت سان منهنجو سالن تائين بنهه ويجهو دوستيءَ جو ساٿ رهيو ۽ اسان هن ڏاهي ماڻهوءَ کان هر گهڙيءَ سکيو. مون هن کي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به غير سنجيده نه ڏٺو. علم سان هن کي جنون جي حد تائين انسيت ئي نه، پر عشق هو. هن جي هر ڪچهري هڪ سنجيده علمي ۽ فڪري رهاڻ کان گھٽ نه هوندي هئي. هو صحيح معنى ۾ هڪ ڏاهو ۽ ڪميٽيڊ استاد هو، جيڪو علم ڏئي، ورهائي، ورڇي روحاني سڪون محسوس ڪندو هو. ڊاڪٽر محبت جي علميت جو دائرو ڪيترن ئي شعبن تائين ڦهليل هو. فلسفو، سياست، ادب، ٻولي ۽ سائنس، سڀ سندس علم سان محبت جا ميدان هئا. مون هن جي سطح جا فلسفيانه ۽ سائنسي تخليقي ذهن جا ماڻهو سنڌ ۾ بنهه گھٽ ڏٺا آهن. خاص طور فلسفي ۽ سائنس جي امتزاج سبب هن ۾ عقليت پسنديءَ ۽ حقيقت پسنديءَ جا رويا ئي نه پر سائنسي تجربن ڪرڻ جي بي پناهه تخليقي صلاحيت هئي. ڊاڪٽر محبت رڳو انساني جسم جو ئي نه پر سماج، شعور، سياست ۽ ٻوليءَ جو به ڊاڪٽر هو.

ڊاڪٽر محبت زندگيءَ ۾ جيترو ليڪچرن ذريعي ڳالهايو ۽ سمجھايو، ايترو پورهيو هن لکڻ جي ميدان تي به ڪيو. فلسفي، سياست ۽ ٻوليءَ تي اڪيچار ڪتاب لکڻ ۽ ترجمو ڪرڻ سان گڏوگڏ وقت بوقت سنڌ جي بنيادي سياسي موضوعن تي رسالن ۽ اخبارن ۾ سوين مضمون ۽ ڪالم پڻ لکيا. مون کي بيحد خوشي آهي ته هن جا سنڌ جي سياست ۽ سنڌ کي درپيش خطرن مان هڪ نهايت اهم پاسي تي لکيل ڪجھ مضمون سهيڙي هن ڪتابي صورت ]سنڌ: حڪمران، ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام[ ۾ پڌرا ٿي رهيا آهن. محبت رڳو لکندو نه هو پر انقلابي استادن وانگر دشمن تي ”سنڌائتا“ وار ڪندو هو. ڊاڪٽر محبت جا ويجھي ماضيءَ ۾ ڪجھ ڪتاب شايع ٿيا آهن ۽ رهيل سمورا ڪتاب شايع ٿيڻ گھرجن پر ساڳئي وقت بيحد ضرورت آهي ته سندس اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيل ۽ اشاعت کان رهجي ويل سياسي ۽ فڪري مضمون ۽ ڪالم پڻ موضوع وار ترتيب ڏئي شايع ڪيا وڃن. سنڌ جي موجوده حالتن ۾ ان جي اهميت تهائين وڌيڪ آهي. هن جي تجزياتي سياسي بصيرت جي هڪ جھلڪ هڪ خاص موضوع تي هن ڪتاب ۾ شامل سڀ مضمون به آهن، جن کي بار بار ۽ سنجيدگيءَ سان پڙهڻ گھرجي.

زندگيءَ هن جو ساٿ نه ڏنو ۽ هو جوانيءَ ۾ ئي اسان کان وڇڙي ويو، پر هو صحيح معنى ۾ هڪ سياسي ۽ سماجي سائنسدان هو ۽ هن جا لکيل مضمون ۽ ڪتاب سنڌي ٻوليءَ جي سياسي ۽ فڪري ادب جو املهه ورثو آهن. هن ڪتاب جي اشاعت ان جي هڪ ننڍڙي حصي کي محفوظ ڪيو آهي، جنهن کي پڙهڻ، سمجھڻ ۽ هينئين سان هنڊائڻ اسان سڀني جو علمي، فڪري ۽ قومي فرض آهي.

جامي چانڊيو

حيدرآباد

6-اپريل 2006ع

  

مضمون

  

ڇا سنڌي ماڻهوءَ جي سوچ به غلام آهي؟

چون ٿا ته ٿورائيءَ جو غلام ٿي وڃڻ خراب آهي، پر اهو تهائين خراب آهي جو گھڻائيءَ جو غلام ٿي وڃجي.

انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته اسين سنڌي ماڻهو هڪ قوم جي حيثيت ۾ سياسي ۽ معاشي طور غلام ٿي ويا آهيون، ۽ ڪڙو سچ اهو آهي ته ذهني طرح به غلام ٿي پيا آهيون، نه رڳو ٿورائيءَ جا، پر گھڻائيءَ جا به. ٿورائي سنڌ ۾ رهي ٿي ۽ دهشتگرديءَ وسيلي اسان کي غلام ٺاهي ويٺي آهي ۽ گھڻائي پاڪستان ۾ رهي ٿي ۽ فوجي قوت وسيلي اسان کي غلام بنائي رکيو اٿس. دهشتگردن کي فوجي قوت سان گڏ ٻين به ڪيترن ئي ظاهري توڙي ڳجھن هٿن جي مدد مليل آهي. اهي هٿ غدار سنڌي وڏيرا شاهيءَ، مُلا شاهيءَ ۽ ڪامورا شاهيءَ جا به آهن، ته ڪجھ سياسي اڳواڻن سان گڏ ٻين انهن قوتن جا به، جن کي اسان جي نوجوان نسلن ڏٺو ئي ناهي. اهي قوتون سنڌ توڙي پاڪستان جي سرحد اندر ڄڻڪ موجود ئي ناهن (۽ موجود نه هوندي به موجود آهن). اهي يورپ ۽ آمريڪا ۾ رهندڙ آهن ۽ انهن سڀني جي سربراهي آمريڪي سامراج ڪري رهيو آهي، ۽ اسان کي غلام بنائيندڙ قوتون ان جون غلام آهن.

انهيءَ ۾ به ڪو شڪ ناهي ته سنڌي قوم جو چڱو وڏو حصو ان غلاميءَ کي محسوس ڪندي ان مان آجپو ماڻڻ گھري ٿو. ان ڪري هر سياسي پارٽيءَ جي امن، انصاف، آزاديءَ، برابريءَ، ڀائپيءَ، جمهوريت ۽ سماجي، سياسي ۽ معاشي آچار ۽ خودمختياري جي پروگرام جي آجيان ڪندي ۽ ان جو ساٿ ڏيندي پنهنجي سِر گھر ۽ ٻار جي به پرواهه نه ڪئي آهي. سنڌي ماڻهوءَ سنڌ سان غداريءَ ۽ سنڌ مٿان آمريت جي هر قدم خلاف ڪنهن نه ڪنهن نموني ڪو نه ڪو عمل ڪيو ضرور آهي، پر اڪثر ٿيو ائين آهي ته سياسي پارٽين جي سربراهن پنهنجي ظاهر ڪيل مول متن ۽ مقصدن تان ڦري، ڳجھ ڳوهه ۾ جوڙ توڙ ۽ سازش ڪري سنڌي عوام کي لاڳيتي ڌوڪي ۾ پئي رکيو آهي. سنڌي ماڻهو ايوبي، يحياوي ۽ ضيائي آمريت خلاف وڙهيا ئي نه آهن، پر ڀُٽي صاحب جي جي دور ۾ ڪيل ڪجھ آمر قدمن جي خلاف عمل ڪيو آهي، سنڌي ماڻهو ون يونٽ خلاف وڙهيا آهن، سنڌي ٻولي ۽ ثقافت کي ميارن جي سازش خلاف وڙهيا آهن، جمهوريت ۽ آزاديءَ جي حق ۾ وڙهيا آهن. سنڌ جي پاڻيءَ ۽ ناڻي تي ڌاڙي خلاف وڙهيا آهن، وغيره، پر افسوس جو سياسي اڳواڻن سنڌي عوام جي زور تي سچائي ڏيکارڻ بدران سازش، غداري ۽ هيرا ڦيري ڪري سنڌي عوام کي اڃا به وڌيڪ لتڙ جو شڪار پئي ڪيو آهي ۽ سنڌي ماڻهن جو ڀروسو پئي وڃايو آهي. مجبوري اها آهي ته سياسي پارٽيءَ کان سواءِ سياسي تبديلي نه ٿي آڻي سگھجي، جڏهن ته هر سياسي پارٽي پاڻ کي سچي، مخلص ۽ وفادار سڏائيندي به پنهنجي قول ۽ فعل ۾ سچي، مخلص ۽ وفادار ثابت نه ٿي آهي. اهڙين ڦڙتين گھڙتين ۽ غدارين جي گورک ڌنڌي ۾ سنڌي عوام اڙيو پيو آهي. ان ڪري اڃا به وڌيڪ بيوسيءَ، مايوسيءَ ۽ محروميءَ جو شڪار ٿي رهيو آهي. انهيءَ ۾ به ڪو شڪ ناهي ته سنڌي عوام ڏاڍو سجاڳ، برجستو، هوشيار، اڪابر ۽ چالاڪ نه ٿي سگھيو آهي. جمهوريت ۽ آجپو ماڻڻ، دستوري ۽ انساني حق حاصل ڪرڻ، پاڻ تي ڀاڙڻ ۽ پاڻ وهيڻو ٿيڻ لاءِ جن ڏاهپن، لياقتن ۽ گڻن جي گھرج آهي، سنڌي ماڻهو ان معيار ۽ ماپ کي پهچي نه سگھيا آهن. ان ۾ غاصب ۽ بدمعاش (ڏيهي توڙي پرڏيهي) قوتن جو هٿ ضرور رهيو آهي پر جمهوريت ۽ آزاديءَ جي سنڀال لاءِ هر وقت چوڪس ۽ اهو به گھربل حد تائين، ڪڏهن به نه رهيا آهن ۽ اهو ئي خاص سبب آهي جو هُو مذهبي، شخصي، قومي وغيره نعرن يا پروپيگنڊا (ڪوڙي پچار) جي اثر ۾ اچي جذباتي ٿي وڃي ٿو ۽ ڪڏهن ته حق حساب ڪرڻ کان سواءِ ئي غدارين کي به ڄڻڪ معاف ڪريو ڇڏي.

اهو ڏسي، ٻڌي ۽ پڙهي ڏاڍي حيرت ٿي ته آمريڪي صدر بش (سينئر) کي ايندڙ چونڊن ۾ کٽڻ لاءِ پنهنجي عوام آڏو اهڙي پرڏيهي پاليسيءَ جو اعلان ڪرڻو پوي ٿو جيڪا نه رڳو سندس مخالف اميدوار تي برتري رکندڙ هجي پر عوام کي به پسند هجي. (اها ٻي ڳالهه آهي ته اها حقيقت ۾ عوام جي مفاد وٽان آهي يا آمريڪي سامراجي قوتن جي مفاد وٽان، جيڪي خود آمريڪي عوام کي بيوقوف ۽ ٻگھلو بنائي رهيون آهن جيئن ته آمريڪي خوشحالي دنيا جي ڦرلٽ تي پيڙهه رکي ٿي ان ڪري ڪجھ نه ڪجھ ڏوهاري اتي جو عوام به آهي جيڪو پنهنجن حاڪمن کي ڦرلٽ کان جھلي نه ٿو). بهرحال، سوچڻ جي ڳالهه اها آهي، ته اتي جو عوام پنهنجن سياسي اڳواڻن جي ڏيهي ئي نه، پرڏيهي پاليسيءَ کي به ڌيان سان ٻڌي ۽ جاچي ٿو ۽ پوءِ سوچي سمجھي ووٽ ڪري ٿو. جيڪڏهن اهڙو ڪو اتفاق ٿي پوي ٿو جو کٽي آيل اميدوار پنهنجي ڪيل مقصد ماڻڻ ۾ ناڪام وڃي يا ان کان ڦري وڃي، ته پوءِ سندس اقتدار کي خطرو ٿي پوندو. مارگريٽ ٿيچر، برطانيا جي وزيراعظم، بظاهر جنهن مسئلي جي ڪري پنهنجو اقتدار وڃائي ويٺي اهو هو عوام جي مرضيءَ خلاف پول ٽيڪس مڙهڻ جو مسئلو ۽ ان تي عوام جو زبرو وڳوڙ.

جن ڏيهن جا عوام ايڏا سجاڳ هجن، پنهنجن چونڊيل نمائندن جو هر گھڙيءَ حساب ڪتاب ڪري سگھندا هجن، جي منجھن ڪو غدار پيدا ٿي پوي ته ان جي کَل اڊيڙي رکن (ايتري قدر جو مُئي کان پوءِ به ”کيس“ سزا ڏين)، ان سان اها جُٺ ڪن جو هو ياحياتيءَ ڪنڌ کڻي نه سگھي، اتي منشور، مقصد ۽ پروگرام هڪڙو ظاهر ڪري اقتدار ۾ ايندي ئي يا اقتدار جي حصول لاءِ پنهنجن مول متن تان ڦري وڃڻ ڪو سولو ڪم ناهي. اتي جو عوام پنهنجن حاڪمن جي ڀيٽ ۾ پوئتي هجڻ باوجود پنهنجا حق ۽ اهي حق ماڻڻ جا رستا ڄاڻي ٿو. عوام جي سجاڳيءَ، سمجھ ۽ سوچ جا سوين مثال بيان ڪري سگھجن ٿا، پر هتي رڳو هڪڙو ننڍڙو مثال تنوير عباسيءَ جي سفرنامي مان پيش ڪجي ٿو: ...روڊ ۾ ٿوري لاهي آهي. ان کان ميل کن اڳيان ان لاهيءَ کان خبردار ڪرڻ جا بورڊ لڳل آهن. ايڏيءَ خبرداريءَ جو ڪارڻ اهو آهي ته جيڪڏهن ان لاهيءَ سبب ڪنهن جي ڪار کي ڪنهن به طرح نقصان پهتو ته هو حڪومت تي ڪيس وجھندو ته توهين اسان کان ٽيڪس وٺو ٿا پر توهان جي ٺهرايل روڊ اسان کي فلاڻو هاڃو پهچايو آهي، ان ڪري ڏنڊ ۽ مرمت جو خرچ ڀري ڏنو وڃي ۽ ڪورٽون اڪثر انهن جي حق ۾ فيصلو ڏينديون آهن جنهنڪري حڪومت کي چَٽي ڀرڻي پوندي آهي! ان چٽيءَ کان بچڻ لاءِ اهڙا بورڊ هڻايا وڃن ٿا.

اسين به سالن کان وٺي سوين قسمن جون ٽيڪسون، رائر ۽ ڍلون ڀريندا رهيا آهيون پر ڇا ڪڏهن اهو جائزو ورتو آهي ته جنهن ڪم لاءِ ٽيڪس ورتي وڃي ٿي، اهو پورو ٿيو يا نه؟ جيڪا به سياسي پارٽي، جيڪو به منشور ظاهر ڪري ٿي، ڇا ان جو جائزو وٺون ٿا؟ ۽ جيڪڏهن اها پنهنجي ظاهر ڪيل منشور تان ڦري وڃي، ته ڇا سندس ڪَن مهٽ ڪريون ٿا؟ جڏهن عوام باشعور نه هوندو، پنهنجا حق ڳڻي ڳوتي نه وٺندو، ته پوءِ حڪومت ۽ سياسي پارٽين جا اڳواڻ به اهوئي ڪندا رهندا جيڪو سنڌ ۾ چالو آهي... نمائندا ناهن ”گھوڙا“ پيا وڪامن. ويهه سيڪڙو سيٽون کڻندڙن کي پنجاهه سيڪڙو وزارتون، وزارت وٺڻ کان پوءِ سنڌي ماڻهن ۽ سنڌ سان غداريون ۽ ارهه زورايون....!

ڇا سياسي پارٽيون پاڻ کي عوام ڏانهن جوابدار سمجھن ٿيون؟ ڇا ”آزاد اميدوار“ عوام کي ليکين ٿا؟ جيڪڏهن اهي عوام ڏانهن جوابدار ناهن ته پوءِ عوام انهن جو ساٿ ڇو ڏي، انهن جو بائڪاٽ ڇو نه ڪري؟

ڇا پاڪستان جي ٺهراءَ ۾ ڪنهن به قسم جي لَڏپلاڻ جو ذڪر هو؟ ڇا سياسي پارٽيون اهو ڪَٿي سگھيون هيون، ته مذهب جي آڙ ۾ جھيڙا ٿيندا ۽ لکين ماڻهن جون حياتيون ڳِهي ويندا؟ انهن قتلن جو ذميوار ڪير؟ ڇا ذميوارن کي جوڳيون سزائون مليون؟ ڪراچي سنڌ کان کسڻ لاءِ ڇا عوام کان راءِ ورتي وئي هئي؟ جي نه، ته ڪراچي ڇو کسي وئي؟ ڇا ذميوار فردن جو ڳاٽو پڪڙيو ويو؟ سنڌ اسيمبليءَ جي ٺهراءَ باوجود ڪوڙن ڪليمن ۾ لکين ايڪڙ آباد ٻنيون ڇو ڏنيون ويون (جڏهن ته ساڳي قسم جي ٺهراءَ کي پنجاب ۾ مانُ ڏنو ويو)؟ جيڪي ان ڏوهه ۾ شامل هئا، انهن کي ڪا سزا ملي؟ سنڌي ٻوليءَ ۽ ثقافت کي ميسارڻ جي سازش ٿي. سنڌي ٻوليءَ کي پنهنجي ئي وطن ۾ اوپرو ڪيو ويو ۽ ان جي سرڪاري حيثيت ختم ٿي. ڇا ذميوار فردن سان ليکو ٿيو؟ پنجاب، سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان تي ڀارتي ٻولي مڙهي وئي، ان کي قومي حيثيت ڏئي زوريءَ رائج ڪري عالمي انساني اصولن جي ڀڃڪڙي ڪئي وئي. ڇا ڏوهارين کي ڪجھ ٿيو؟ ون يونٽ سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان لاءِ هڪ عذاب هو، خاص طرح سنڌ خلاف وڏا ڏوهه ٿيا، سنڌ جو مال ملڪيت ۽ پيداوار ٻنهي هٿن سان ڦريا ويا، انهن جو ڪو حق حساب ٿيو؟ دستور موجب جمهوري ملڪ ۾ مارشل لا مڙهڻ انتهائي غداري آهي، پر پاڪستان جي 45 ساله ڄمار ۾ 30 سال مارشل لا رهيو آهي. ڇا ذميوار جنرلن ۽ سندن ساٿين کي ڪورٽ ۾ آندو ويو؟ جمهوري ملڪ خلاف ان انتهائي غداريءَ جو ڇا ٿيو؟ پنهنجي ئي ڏيهه جي مختلف حصن (جيئن بنگال، سنڌ ۽ بلوچستان) تي فوجون چاڙهي وڃڻ ۽ اتي جي رهاڪن جو قتل ڪرڻ ڇا ڏوهه ناهي؟ ڏوهارين کي ڪجھ ٿيو؟ هتي جي حقيقي قومن کي نه مڃڻ، انهن جي تاريخي حقن جو احترام نه ڪرڻ، عوام جي انساني حقن کي ڪا به اوليت نه ڏيڻ، ماڻهن کي اڻ پُڇيو ۽ بيڏوهو سالن جا سال ڪاٺ ۾ رکڻ، ڪڇڻ، پڇڻ ۽ راءِ جي اظهار تي پهرا وغيره ڇا ڏوهه ناهن؟ ماڻهن کي سياسي گمراهيءَ ۾ ڦاسائڻ، سياسي ويساهه گھاتي ڪرڻ، ”گھوڙن“ کي خريد ڪرڻ ۽ ”گھوڙن“ جو وڪامڻ.... آهي ڪو، جيڪو عوام ڏانهن ذميوار هجي؟ ڇا حڪمران ۽ سياسي اڳواڻ عوام کان وڌيڪ ٻلوان آهن؟ 1983ع ۾ عوام جي مڙسيءَ جنرلن کي جھڪڻ تي مجبور ڪيو. بنگالي عوام مڙسي ڪئي ته سندن ٻولي قومي ٻوليءَ طور برقرار رهي ۽ چاهيائون ته آزاد به ٿي ويا. ووٽر لسٽون ۽ قومي سڃاڻپ ڪارڊ سنڌيءَ ۾ به ٺهن ٿا، مڙسي ڪئي اٿئون ته ڪجھ ادارن ۾ سنڌي ٻولي بچي به وئي آهي. جيڪڏهن ليکو چوکو هجي ته ڇا حڪمران عوام کي دسي سگھن ٿا؟ حڪمران ڪيڏا به ظالم هجن، عارضي شڪستون ته ٿي سگھن ٿيون پر عوام سجاڳ هجي ۽ دائمي طرح مار کائي وڃي، اهو ممڪن ناهي.

سنڌ هزارين هِچائن جي ور چڙهي وئي آهي. سنڌي ٻوليءَ کي قومي حيثيت ناهي (انگريزن جي دَور جيترو به حق نه ڏنو ويو آهي)، سنڌي قوم اقليت ٿي وڃڻ جي ويجھو آهي، زمينون ۽ ڪارخانا ڌارين جي حوالي ٿي ويا، سنڌ جو پاڻي ۽ ناڻو کسجي ويو، ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ سنڌ کي (جنهن جي سُڪڻ ۽ ڪلرائجڻ جو خطرو آهي) ڪا ڌر ئي نه ٿو سمجھيو وڃي. بِهاري ۽ ٻيا لکين ڌاريا سنڌ ۾ اچي ويا آهن ۽ اڃا به اچن پيا، سنڌ ۾ سنڌ کي ئي ورهائڻ جي تعليم ڏيندڙ ڪتاب، پمفليٽ ۽ نقشا کلئي عام ڇپجي رهيا آهن، دهشتگرد محفوظ آهن ۽ محب وطن سڏيا پيا وڃن (۽ سنڌ جي ”ڀلائيءَ“ ۾ انهن سان ٺاهه پيا ٿين)، ڌاڙيل رڳو سنڌي پيا کڻن ۽ جاوا پيا ڪن، سنڌ جي وڏي پارٽي حقيقي سنڌي قوم کي قوم طور مڃي ئي نه ٿي ۽ ڪوڙي قوم جي پرچارڪ رهندي وري اڃا به ٻي ڪوڙي قوم جي دعويدارن سان ٺاهه پئي ڪري، هڪڙيون پارٽيون ڪي وڏا ۽ کوکلا نعرا هڻي مٿي ٿيون چڙهن ته ٻيون وري انهن کان به گوءِ کٽڻ جي ڊوڙ ۾ پوريون، ۽ عمل يا ته لڀي ڪو نه ۽ يا وري ابتڙ، تعليم تباهه ڪئي وئي، نوڪريون ڌارين جي حوالي، صحت سنڌين لاءِ اڻلڀ، ٿر ۾ ڏڪر، ڪاڇو ۽ ڪوهستان سُڪل، بک، بيروزگاري، ڏمر ۽ ڏڪر جو راڄ، سنڌ ۽ سنڌي تباهيءَ ۽ فنا جي ڪناري اچي پهتا آهن ۽ اسين رڳو هڪڙن جي ڏٽن پويان ڊوڙيو ڊوڙيو وري ٻين جي ڏٽن پٺيان ڊوڙي رهيا آهيون، نه ڪنهن کي ڪنڌ کان ٿا پڪڙيون ۽ نه ئي وري ليکو ٿا ڪريون... سنڌ ۽ سنڌي قوم جو ڇا ٿيندو؟

هيٺيون وچون طبقو ---- واپاري، وڪيل، ڊاڪٽر، انجنيئر، استاد، ڪامورا، دوڪاندار، ننڍڙا ڪارخانيدار، کاتيدار وغيره ---- ڏسو ته پنهنجيءَ ۾ پُورو، سڄو ڏينهن ان سوچ ۾ گذريو وڃيس ته ڪو اچي ته ڪهانس ۽ جيترو گھڻو ممڪن هجي اوترو رت پيئانس. هر طبقو قومي مسئلن تي گھڻي قدر مجرماڻي ماٺ ۾ رهيو آهي. جڏهن ته ڪي ٿورا آهن جيڪي سچ پچ اوَرچ ٿي قومي سجاڳيءَ لاءِ پاڻ پتوڙي رهيا آهن. هي طبقو اڪثر ڪري پڙهيل ڪڙهيل آهي ۽ زبردستي رابطي ۽ سجاڳيءَ جو ڪم ڪري سگھي ٿو. هي جيڪڏهن پنهنجي تعليم، تجربي، ڏيٺ ويٺ، سڃاڻپ، سنگت، اثر ۽ هلنديءَ کي ڪم ۾ آڻي ۽ ٿورو وڌيڪ مخلص ٿي ڪم ڪري ته جيڪر اسين صدين جو سفر سالن ۾ نبيري وٺون.

ٻئي پاسي، ٻٻرن کان ٻيرن جي اميد ته ڪري سگھجي ٿي پر وڪاڻل ”وڏن“ کان قومي خيرخواهيءَ جي خواهش رکڻ ممڪن ناهي، ۽ اهو سڀ ڪجھ چٽو ڏيکارجي پيو. سنڌ سان راڱا، جيڪي رڳو گذريل ڏيڍ سال ۾ ٿيا آهن. ڇا اسان جا چونڊيل گھوڙا ۽ سياسي اڳواڻ ايندڙ پنجويهن سالن ۾ ڀري سگھندا؟

سنڌ جي اڳوڻي گورنر تازو ئي اسلام آباد ۾ تقرير ڪندي چيو ته ”اسان (پياري پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن) کي سنڌ بابت پريشان ٿيڻ جي ڪا به ضرورت ناهي ڇو ته سنڌ جي قومپرست سياسي اڳواڻن جي گھڻائي سندن پنهنجي گولي (ٻانهي) آهي ۽ اهي پاڻ ۾ وڙهيل آهن. سنڌ جا مير، پير، وڏيرا وغيره سندن گولا غلام آهن ۽ سندن چوڻ تي ڪنهن مهل به ويڙهائي سگھجن ٿا، بنگلاديش جيان سنڌ هزار ميل پري ناهي ۽ اتي جيئن، جتان جنهن مهل چاهجي وڃي (حملو ڪري) سگھجي ٿو.“ سنڌي عوام جي کين پرواهه ئي ناهي، ان کي هر نموني لتاڙڻ جو کين اڻ پُڇيو حق آهي ۽ اهو به مڃيائين ته ايم ڪيو ايم سندن ٺاهيل آهي يعني سنڌ ۾ دهشتگردن کي پالڻ تاتڻ، وڌائڻ ۽ سنڀالڻ جو ڪم هنن ئي ڪيو آهي. باقي رهجي وئي هڪ شيءِ يعني ڌاڙيل، سنڌي ماڻهو 1983ع کان وٺي پڪ ٿا رکن ته سنڌ ۾ ڌاڙيل به انهن جا ئي پاليل آهن. ان لاءِ وٽن کوڙ دليل آهن جن مان ڪجھ هي آهن: (1) جنرل ضياءَ جي مارشل لا کان پوءِ دهشتگردن جيان ڌاڙيلن جو وڌڻ ۽ ٻنهي جو 1983ع ۽ 1984ع ۾ تڏهن طاقتور ٿيڻ جڏهن سنڌي عوام آمريت خلاف وڙهندي گولين جو بَک ٿي رهيو هو پر ماٺ نه پئي ٿيو، (2) ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن جو تيستائين آزاد رهڻ جيستائين اهي سنڌي ماڻهن کي قتل ڪندا رهن، ٿورڙو به ٻيو ڪجھ ڪيائون ته ڦاسي ويندا، ۽ (3) ڌاڙيلن پاران جيئن ئي ڪو به اهڙو اعلان يا ڪم ٿيندو جنهن سان سرڪاري ملڪيت يا مشينري کي نقصان پهچندو هجي تڏهن ڏينهن ٻن ۾ واسطيدار ڌاڙيل (يا ڌاڙيلن) جو مارجي وڃڻ ٻڌائي ٿو ته ڌاڙيل اڃا به سرڪار جي ئي مرضيءَ سان جيئن ۽ مرن ٿا. لائق چانڊيو، نانگ مارفاڻي ۽ محب شيديءَ جا مثال ان سلسلي ۾ شاهدي آهن. دانگيءَ مٿان ليپو وري اهو، ته فوج، رينجرس ۽ پوليس هزارين نمونن سان انهن ڌاڙيلن جي بهاني سنڌي ماڻهن کي ستائي رهيا آهن ۽ سنڌين تي ئي پاڪستان- دشمنيءَ جا الزام آندا وڃن ٿا.

اهڙيءَ طرح سنڌ ۽ سنڌيءَ کي چَوکنڀو ٻڌي شڪار ڪيو وڃي ٿو ۽ شڪار ڪندو رهڻ جي نيت رکي وڃي ٿي. سنڌي ماڻهوءَ کي هر پاسي کان مايوس ۽ موڳو ڪري ذهني غلاميءَ ۾ ڦاسائڻ جي ڪوشش جاري آهي پر سنڌي ماڻهن جو عمل ڇا ٿو ٻڌائي، ڇا سنڌي ماڻهوءَ جي سوچ غلام ٿي وئي آهي؟

سنڌ ۾ ٻه لاڙا چٽيءَ طرح نظر اچن ٿا: هڪ انهن وڏيرن، پيرن، سيدن ”قومي اڳواڻن“، ”جمهوري سرواڻن“، ڪامورن، ڌاڙيلن ۽ پاٿاريدارن جو، جيڪي نه رڳو پاڻ غلام ٿي ويا آهن پر سنڌي ماڻهن کي به غلام ڪرڻ ۽ منجھن مايوسي پکيڙڻ گھرن ٿا ۽ ٻيو سجاڳ هيٺئين وچئين طبقي ۽ هيٺئين طبقي جو عوام دوست ۽ سنڌ-سڄڻ، جمهوريت پسند ۽ آجپي جي واٽ تي وڌندڙ ڪردار، ۽ اِهو ئي اهو ڪردار آهي جنهن کان اڳوڻو گورنر اندر ۾ ڊڄندي پاڻ کي ۽ پاڻ جھڙن کي دلداري ڏيندي چوي ٿو ته اهي سنڌي ماڻهن کي جڏهن، جيئن ۽ جتي چاهين، ماري سگھن ٿا. مئل کي ماربو آهي ڇا؟ جيڪو اڳ ئي غلام هجي ان کي غلام بنائڻ جي ڳالهه ڪا معنيٰ نه ٿي رکي. دشمن جنهن کي مارڻ ۽ غلام بنائڻ جي ڳالهه ڪري، اهو لازمي طرح نه مئو آهي ۽ نه ئي وري غلام ٿيو آهي. تنهنڪري اسين اهو چوڻ ۾ حق بجانب آهيون، ته سنڌي عوام ذهني طرح غلام نه ٿيو آهي ۽ هن جي سوچ غلام ناهي، ۽ جي غلام ٿيو آهي ته اهو سنڌي عوام نه، پر سنڌي وڏيرو، مير، پير، سيد ۽ سياسي اڳواڻ ٿيو آهي.

اهڙي وقت ۾ سجاڳ سنڌي ماڻهن تي ڪيتريون ئي ذميواريون وڌن ٿيون. هن کي هر طرفو سوچڻو ۽ عمل ڪرڻو آهي. جيتريون به وٽس ڏاهپون، ڏاتون ۽ ڏانءَ آهن انهن کي اجاگر ڪرڻو ۽ ماڻهن تائين پهچائڻو آهي. اسان کي سنڌ ۽ پاڪستان جي هر مسئلي، هر ڳالهه، هر سياسي، معاشي ۽ عملي مامري تي سوچڻو، ان کي پرکڻو ۽ حقيقي صورت ۾ پڌرو ڪرڻو آهي. ڇا اسين اهو سوچي سگھون ٿا ته سنڌ توڙي پاڪستان جون پارٽيون پنهنجي هر جز سميت ڪيئن هئڻ گھرجن، اتي جو سياسي، معاشي تعليمي، ذهني، اخلاقي ۽ ٻيو هر قسم جو رويو ڪيئن هئڻ گھرجي، اندريون توڙي ٻاهريون، ڏيهي توڙي پرڏيهي پاليسيون ڪيئن هجن. سچ اهو آهي ته بظاهر سنڌ ۽ پاڪستان سان ڪو به وسطو نه رکندڙ مسئلن تي به سوچڻ گھرجي. ڇا ڀارت ۾ ”هندو- مسلم جھيڙن“ عراق- آمريڪي جنگ، اوڀر يورپ جي ڏيهن جي بدلجڻ ۽ سوويت-يونين جي ٽٽڻ، آمريڪا جي اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ ۾ پناهگير دهشتگردن جي اچ وڃ، افغان ”مجاهدن“ جي ”جهاد“، بنگلاديش ۾ ٻوڏن ۽ غربت، برما ۾ گھريلو ويڙهه، ايران جي انقلاب، قئبيڪ ۽ اسڪاٽلينڊ جي ريفرينڊم، لبيا خلاف تازي آمريڪي دهشتگرديءَ وغيره جو سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان ڪو به واسطو ناهي؟ ڇا فضا ۾ پکڙجندڙ ايٽمي ترورن، ماحولي گدلاڻ، ڪويت ۾ پکڙيل ڪارن ڪڪرن، روس ۾ لڳندڙ برفاني هوائن، آمريڪا توڙي يورپ جي ايشيائي پاليسين، سيٽلائيٽ ٽي وي سرشتي، بي بي سي، واشنگٽن، ماسڪو، جرمني ۽ انڊيا ريڊيو، پولار ۾ ڀٽڪندڙ ڪنهن فلڪي جسم، سج سرشتي ۽ چنڊ جي چانڊوڪيءَ جو سنڌ ۽ سنڌي قوم سان ڪو به وسطو ناهي؟ ڇا اهو ممڪن ناهي ته اسين فلڪي، سائنسي، سماجي ۽ هنري شعبن ۾ ٿيل ۽ ٿيندڙ علمي ڪارنامن تي هڪ نظر رکي مناسب تبصرو ڪري سگھون؟ ڇا اهو ممڪن آهي ته ڌرتيءَ جو گولو سنڌي ماڻهوءَ آڏو رکيو هجي ۽ هو ان ئي هڪ ديو واري نظر رکندي ان کي ڦيرو ڏئي ڪنهن هنڌ آڱر رکي چئي سگھي ته هت هيئن پيو ٿئي هيئن ٿيڻ گھرجي؟

ڌرتي هڪ ڳوٺ ۾ بدلبي پئي وڃي. هر کنڊ هڪ پاڙو ۽ هر ڏيهه هڪ گھر ٿي پيو آهي، ڪنهن به گھر توڙي پاڙي ۾ جھيڙو، گھاٽِي واڌي يا امن انصاف ٻي تي اثرانداز ٿئي پيو ۽ سڄو ڳوٺ ان کي محسوس ڪري ۽ ان کان متاثر ٿئي ٿو. جيڪڏهن ڪو به ڀاتي يا گھر انهن حقيقتن کان اکيون پوري ويٺو ته اهو دنيا سان وک ملائي وڌي نه سگھندو.

سنڌي ماڻهو سنڌ ڌرتيءَ جا تاريخي وارث ۽ دنيا جي آباديءَ جي ڳڻپ جوڳي پتي آهن. ڪيترائي ڏيهه سنڌ کان به گھٽ آبادي ۽ ايراضي رکن ٿا ۽ معاشي طرح پوئتي پيل آهن پر اهي آزاد آهن، پاڻ تي ڀاڙيندڙ ۽ پاڻ وهيڻا آهن ۽ برابريءَ جي بنياد تي ٻين سان سنگت رکيو ويٺا آهن. ڌرتيءَ جي بهترين ايراضين ۾ آباد ڏيهن مان سنڌ هڪ آهي، هتي ڏينهن ۽ رات وچ ۾ وقت ڏسڻ سان ۽ چارئي مندون ڪئلينڊر جي تاريخ سان مقرر ڪو نه ٿيون ٿين، سنڌ کي پنهنجا جبل، وارياسا، ميدا، ٻيلا ۽ معدني ذخيرا ۽ وسيع سامونڊي ڪنارو آهي. سنڌ انهن ڀاڳڀرين ايراضين ۾ آباد آهي جتي سج سوجھرو ڪري اس پکيڙي ۽ چنڊ چمڪي چانڊاڻ ڪري ٿو. هتي باغ آهن، گل آهن، ميوا آهن، ٻنيون آهن ۽ دنيا جو وڏو آبپاشي سرشتو آهي. هتي سچ، سونهن، نماڻائي، نياءُ، پنهنجائپ، پيار، سرت، سورهيائي ۽ انسانيت جون ٻيون سموريون فضيلتون ۽ گڻ نمايان نظر اچن ٿا. هتي علم آهي، هنر آهي، ادب آهي، اڪابر آهي، شاعري آهي ۽ ڏاهپ ۽ ڏات جون خصلتون آهن. پر ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته هتي ڏک ۽ ڏڪر، غلامي ۽ ڇڙواڳي، بي علمي ۽ بي عملي، نشو ۽ لٻاڙ، ٺڳيون ۽ ڪوڙ ۽ دهشتگرديون، داداگيريون ۽ ارهه زورايون به آهن. فيصلو اسان کي ڪرڻو آهي ته اسين ڪهڙي پهلو کي وڌائڻ گھرون ٿا ۽ ڪهڙي کي گھٽائڻ.

هر ساهوارو هڪ وحشي به آهي ته پيار ڪندڙ به، ماڻهو تڏهن ئي ماڻهو سڏجي ٿو جڏهن هو وحشتن کي گھٽائڻ لاءِ جاکوڙ ڪري ۽ پيار کي وڌائي يا وڌائڻ لاءِ پاڻ پتوڙي. اسين وحشي ٿيڻ گھرون ٿا يا ماڻهو؟

جي ماڻهو ٿيڻو آهي ۽ ماڻهپو وڌائڻو آهي ته پوءِ پنهنجي علم ۽ ادب، ڏاهپ ۽ ڏات جي هر ذري کي ڪم آڻڻو پوندو ۽ خود غرضين کي، جيڪي جانوراڻيون خصلتون آهن، گھٽائڻو ۽ ڦٽو ڪرڻو پوندو.

ان مان هر ماڻهو جيڪڏهن پنهنجيون سموريون صلاحيتون ۽ لياقتون ڪم آڻي ته اسين گھڻو ڪجھ ڪري سگھون ٿا. مثال طور: رڳو علم ۽ ڄاڻ جي پهلو جو ذڪر ڪجي ته ڳالهه صاف ٿي ويندي. علم ۽ زندگيءَ جو ڪهڙو شعبو آهي جنهن ۾ ڪجھ نه ڪجھ ڄاڻ رکندڙ سنڌي ماڻهو موجود نه هجن؟ اسان جا پي ايڇ ڊي ۽ سي ايس پي، پوسٽ گريجوئيٽ ۽ پروفيسر، ليڪچرر ۽ استاد، جج ۽ وڪيل، انجنيئر ۽ ايگريڪلچرسٽ، سائنسدان ۽ سياستدان، مفڪر، مدير ۽ محقق، دانشمند ۽ دورانديش، ڏاها ۽ سياڻا، اڪابر ۽ اديب، صنعتڪار ۽ ايڪانامسٽ، بزنيس ۽ مئنيجمينٽ توڙي مختلف ٻولين جا ماهر جيڪڏهن پنهنجي پنهنجي شعبي جي هر ممڪن ڄاڻ کولي کولي ۽ جرئت سان بيان ڪن ته جيڪر سنڌي علم ۽ ادب آسمان سان ڳالهيون ڪندو نظر اچي.

ڪي ماڻهو چون ٿا ته اسين ڪوڙا اڪابر آهيون، اسين رڳو لٻاڙڻ ۾ پورا اسان وٽ علم آهي ئي ڪو نه، جاهل آهيون ۽ چالاڪين، رشوتن ۽ سفارشن سان مختلف عهدن تي پهتا آهيون جنهنڪري لکي پڙهي ۽ پرکي ڄاڻون ئي ڪو نه، باقي جيڪي ٻه چار آهن، جن وٽ علم ۽ سچائي آهي اهي ته لکن پيا ۽ اڻٿڪ نموني لکن پيا. ٻيا چون ٿا ته اسين ڊڄڻا، گيدي ۽ ڀاڙيا آهيون، اسين ذهني طرح به غلام ٿي ويا آهيون ۽ ان غلاميءَ خلاف وڙهڻ جو جذبو ئي مري ويو آهي ان ڪري ڄاڻ هوندي به سوچڻ، پڙهڻ لکڻ ۽ ڳالهائڻ جي همت ئي نه رهي آهي.

انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته اسين سنڌي ماڻهو سياسي، معاشي ۽ سماجي طور غلام بنايا ويا آهيون. اسان جي ٻولي ۽ ثقافت تي پهرا آهن، علم ۽ ادب سان وير رکيا وڃن ٿا، سنڌ خلاف سازشون ۽ غداريون اوج تي آهن، ڪوس، ڪيس، ڌاڙا ۽ دهشتگرديون، ڏاڍ ۽ ڏمر آهن. ڀلي، دنيا جي هر مصيبت اسان مٿان ڪڙڪائي وڃي پر ياد رکجو ته ڪنهن به قوم جيستائين ذهني طرح آڻ نه مڃي آهي، هن جون سوچون غلام نه ٿيون آهن، هن ۾ آزاديءَ جو جوش ۽ جذبو موجود آهي تيستائين ان کي حقيقي نموني ماري مات نه ٿو ڪري سگھجي.

اسان جي بي همتي، جسماني توڙي ذهني، ويريءَ کي وڌيڪ طاقتور ڪري ٿي. اسان کي جيڪڏهن غلاميءَ مان نجات حاصل ڪرڻي آهي ته ان جي پهرين وک طور پاڻ کي ذهني غلام ناهي بنائڻو. اسان جون سوچون غلام ناهن ته پوءِ ان جو پهريون اظهار ائين ئي ڪري سگھجي ٿو ته اسين جيڪو ڪجھ نه ٿا ڄاڻون اهو پڙهڻ ۽ سوچڻ وسيلي ڄاڻڻ جو جتن ڪريون ۽ جيڪو ڪجھ ڄاڻون ٿا اهو لکون ۽ ڳالهايون.

سڄي ڌرتيءَ تي ڪنهن به ماڻهوءَ سان ڪٿي به، ڪڏهن به ۽ ڪو به ڏاڍ ٿيو يا ان کي ڏک پهتو ڄڻڪ منهنجي ڀاءُ کي، مون کي ايذاءُ رسيو. اچو ته هر ڏک جي هر صورت خلاف جاکوڙ ڪريون ۽ سک جي هر صورت هٿ ڪرڻ جو جتن ڪريون. اچو ته اسين به پاڻ کي سڄي ڌرتيءَ جي وارثن مان هڪ سمجھون ۽ هڪ ٿيون... ۽ اهو تڏهن ٿي سگھي ٿو جڏهن اسان جي سوچ غلام نه هجي.

(هفتيوار ”سنڌو“ حيدرآباد، 24 جون 1992ع)

سنڌين جو نئون سياسي اڳواڻ؟

هن وقت سنڌ جو سياسي وايو منڊل ڪجھ ان قسم جو ٺاهيو ويو آهي جو ڀارتي لساني ٽولي سان واسطو رکندڙ سنڌين جا ڏٺا وائٺا قاتل دهشتگرد جيڪڏهن (اتفاقن ئي سهي) سڳ سوڌا پڪڙيا وڃن ٿا ته جھٽ کان پوءِ بنا حساب ڪتاب جي جيئرا جاڳندا ڇُٽيو وڃن، جڏهن ته بيگناهه سنڌي ماڻهن (جيڪي شهرن ۾ رهن ٿا يا ڳوٺن ۾) ۽ سياسي ڪارڪنن کي بنا ثبوت جي ۽ ڪيس هلائڻ کان سواءِ ئي سرڪاري ايجنسين وسيلي اغوا ڪيو ۽ مقابلو ڪندي مارجندو ڏيکاريو پيو وڃي. جيڪي سچ پچ دهشتگرد ۽ قاتل آهن انهن کي حق پرست، جمهوريت پسند ۽ قانون جو محافظ سڏي ساراهيو، ۽ جيڪي بيگناهه آهن انهن کي انڊيا ۾ سکيا ورتل دهشتگرد ۽ ڌاڙيل سڏي ماريو پيو وڃي. شهود هاشميءَ ۽ سندس ساٿين جي گرفتاري ۽ آزادي ۽ شاهبندر واقعي، ڄامشوري واقعي ۽ يوسف جکراڻي سميت دادو جي جبلن مان هٿ آيل سڙيل لاشن ۽ مختلف ٿاڻن تي رشوت جي آسري ۾ واڙيل سوين بيگناهه سنڌين جي ڏک ڏيندڙ منظرن سان گڏ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ سنڌ اندر ٿيل وڏا واقعا منهنجي اکين آڏو آهن ۽ اهي بيان پڻ جيڪي گذريل ڪجھ ڏينهن ۾ خاص طرح سنڌ ۾ لشڪري قوتن جي اچڻ کان پوءِ پاڻ کي سنڌ (يا پاڪستان) ۽ سنڌين (يا پاڪستاني عوام) جو خيرخواهه سڏائيندڙ سياسي اڳواڻن جاري ڪيا آهن.

سنڌ ۾ لشڪري قوتن جو اچڻ ڇا ٿو ٻڌائي؟

سرڪاري ٻوليءَ موجب سنڌ ۾ امن امان جون حالتون بيحد خراب ٿي ويون آهن جن کي قابو رکڻ ۽ قانون جي بالادستي قائم ڪرڻ لاءِ لشڪري قوتن کي گھرايو ويو آهي، نه ڪي سياسي مخالفن يا عوام کي دٻائڻ لاءِ. ان جو صاف مطلب هي ٿيو ته ڄام صادق ۽ مظفر حسين شاهه، سنڌ جي حاڪمن، توڙي پاڪستان جي حاڪمن جون اهي دعوائون ته سنڌ ۾ امان امان جي صورتحال مسلسل سڌري رهي آهي، ڪوڙيون ۽ هٿ ٺوڪيون هيون، انهن اڍائي سالن کان لاڳيتو ڪوڙ پئي ڳالهايو ۽ عوام کي ڌوڪي ۾ پئي رکيو آهي.

مخالف ڌر (پي ڊي اي) ۽ سنڌ جي نام نهاد گھڻگھرن سياستدانن شڪ ڏيکاريو ته اهڙيءَ طرح متان سياسي مخالفن ۽ عوام سان بي واجبي ٿئي، باقي هن کي لشڪري قوتن جي اچڻ ۽ انهن وسيلي امن امان قائم ٿيڻ بابت ڪو به شڪ يا اعتراض ناهي. جي ايم سيد صاحب ته انهن جي آجيان به ڪري ڇڏي ۽ قائم علي شاهه صاحب اها گھر به ڪئي آهي ته سمورا اختيار فوج جي حوالي ڪيا وڃن.

اهڙيءَ طرح لشڪري قوتن جي سنڌ ۾ اچڻ ۾ امان امان قائم ڪرڻ بابت حڪمرانن توڙي ٻين سياسي اڳواڻن جي اخباري ٻولي سَو سيڪڙو هڪ جھڙي ٿي پئي آهي. ضياءَ پاران ڊڪٽيٽر ۽ جمهوريت مخالف عوام دشمن جنرلن جي جانشين ۽ عوام جي خيرخواهن جي ٻوليءَ ۾ هڪ جھڙائي پيدا ٿيڻ جا ڪارڻ (خبر ناهي!) ڪهڙا آهن؟

سنڌ ۾ لشڪري قوتن جي اچڻ ۽ ”امن امان قائم“ ڪرڻ جو صاف سٿرو ۽ چٽو مطلب هي چئبو ته نگران حڪومت گھوٻيون هڻي جيڪي نمائندا چونڊرايا، اهي ڪنهن به ڪم جا ناهن، اهي لوڀي، ٺوڳي، ڪوڙا ۽ بدمعاش آهن (۽ ان ڪري سچ پچ عوامي راءِ سان چونڊيل نمائندا به اهڙا ئي آهن)، اسيمبليون بوگس ۽ خچر کَلي جو مرڪز آهن، عوام جي ملڪيت سان پالي ويندڙ سول انتظاميا بيهودي ۽ اٽي تي چٽي آهي ۽ ملڪ جي وفادار، نمڪ حلال ۽ عوامي مسئلن کي حل ڪرڻ لائق رڳو هڪ ئي، لشڪري قوت آهي (جنهن جي حڪومتي نظام کي مارشل لا سڏجي ٿو).

انهيءَ ڪري سنڌ ۾ اڄڪلهه اڻوڻندڙ، مايوسي ۽ مونجھ جي فضا ڇانيل آهي. سنڌي ماڻهو بيوسيءَ ۽ شڪ ڀريل نظرن سان عوام ۽ قوم جي گھڻگھرن سياسي اڳواڻن ڏانهن تڪي رهيا آهن. بيوسي ان ڪري جو سياسي اڳواڻ بي عمليءَ جو شڪار ٿي ٺلهين ڳالهين تائين محدود رهجي ويا آهن ۽ شڪ انهيءَ ڪري جو اقتداري توڙي مخالف يا اڻ چونڊيل سياسي ڌرين جي ٻوليءَ ۾ ڪو خاص فرق نه رهيو آهي. سنڌي ماڻهو سمجھي ٿو ته سياسي مسئلن جو حل ڏيڻ ۽ انهن کي حل ڪرائڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ سياسي پارٽين جو ڪم آهي پر گذريل پنجن سالن دوران اقتداري توڙي مخالف ۽ اڻ چونڊيل ڌرين پاران سنڌ جي سياسي مسئلن جي حل بابت جيڪي هزارين ڳالهيون، دڙڪا ۽ ايلاز ميدان تي آيا آهن انهن جو اڀياس ٻڌائي ٿو ته هر ڌر اقتدار جي ڍونڍ کي چڪ وجھڻ جي بکي ۽ سياسي سمجھ کان پالهي آهي ---- انهن وٽ سنڌ جي سياسي مسئلن جو ڪو به حل ناهي ۽ نه ئي وري اهي حل ڪرائڻ گھرن ٿيون يا ان لاءِ مخلص آهن.

سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو هن وقت هزارين مسئلن جي اونهي سمنڊ اندر ڪڙهندڙ ڪن ۾ ڦاٿل آهن. سنڌ تي سنڌين جي مالڪيءَ جي مسئلي، سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ ثقافت جي بچاءَ ۽ واڌاري جي مسئلي، سنڌين جي معاشي ۽ سياسي نجات جي مسئلي، سنڌين جي بيروزگاريءَ ۽ کين بيروزگار رکڻ جي مسئلي، سندن تعليمي تباهيءَ جي مسئلي، سنڌ کي سڪائڻ لاءِ سنڌوءَ تي رٿيل ڊيمن ٺاهڻ جي مسئلي، سنڌين کي پنهنجي ئي تاريخي ڌرتيءَ تي اقليت ۾ بدلائڻ لاءِ بهارين، ڀارتي مسلمانن، پنجابين، پٺاڻن ۽ ٻين ڌارين جي ايندڙ اجھل ٻوڏن جي مسئلي، سنڌين کي سندن ئي سنڌ ۾ رياستي ادارن ۽ انهن جي ڳجھين توڙي پڌرين دهشتگرد ايجنسين (ورديءَ ۾ هجن يا نه) وسيلي فلسطيني يا ريڊ انڊين بنائڻ جي مسئلي، سنڌ جي ڌرتيءَ ۾ ڦاڙهه وجھي ان کي ٽڪرا ڪرڻ يا سڄيءَ سنڌ تي ڌارين پاران قبضي جي مسئلي وغيره جو ذڪر نه به ڪجي، رڳو سرڪاري ٻوليءَ ۾ امن امان جي مسئلي جو ئي ذڪر ڪجي ته کوڙ ڏنڀيندڙ ۽ ڏنگيندڙ زهريليون حقيقتون ڪَر کڻي آڏو اچي بيهن ٿيون. سنڌي ماڻهو بي اختيار ٿي ماضيءَ تي نظر ڊوڙائي اهو جاچڻ جو جتن ڪري ٿو ته ڇا لشڪري قوتن جي حڪمراني سياسي مسئلي جو حل آهي، ڇا انهن جي ڪري امن امان قائم ٿي سگھيو آهي ۽ ٿي سگھندو؟

تاريخ شاهد آهي ته پاڪستان جي حقيقي حاڪمن ۽ حڪمرانن کي، جيستائين بنگلاديش نه ٺهيو هو، تيستائين ”اوڀر پاڪستان“ ۾، ڪجھ عرصو اڳ تائين ڪڏهن ڪڏهن پختونخواهه ۾ ۽ شروع کان وٺي اڄ تائين بلوچستان، اترادي علائقن، سرائيڪي ۽ خاص طرح سنڌ ۾ امن امان جو مسئلو تڏهن نظر ايندو آهي جڏهن سندن ڦرلٽ جي راهه ۾ ڦريَلن پاران رنڊڪ پوندي آهي يا جمهوريت دشمن ۽ عوام دشمن راڄ خلاف مظلوم قوتون وڙهنديون آهن يا وري تڏهن جڏهن مظلوم قومون پڄري پڄري باهه-اوڳاڇيندڙ جبل جيان ڌڪار ڪرڻ واريون هونديون آهن. پنجابي ۽ پناهگير کان سواءِ باقي سڀني يعني هتان جي حقيقي ۽ مظلوم قومن ---- پختون، بلوچ، بنگالي ۽ سنڌين کي وقت بوقت علحدگي پسند، ملڪ دشمن، بي دين، ڌاڙيل، دهشتگرد، روس ۽ انڊيا جو ايجنٽ وغيره سڏي، پنهنجي ڀرتي ڪيل ماڻهن وسيلي نعرا هڻائي مناسب ماحول پيدا ڪري بيدرديءَ سان چيڀاٽيو پئي ويو آهي. مقصد رڳو اهو هڪ ته پنجابي-پناهگير ڦورو طبقن ۽ سندن ساٿارين جي راهه ۾ ڪو به رنڊڪ نه بنجي. خوش قسمتيءَ سان مظلوم قومن جو شعور ايترو اسريل آهي جو اهي قانون جي تحفظ ۽ محافظيءَ جي نالي ۾ لاقانونيت پکيڙيندڙ قوتن کي ڏاڍي مناسب ۽ حقيقي نالي سان ياد ڪن ٿيون يعني رياستي دهشتگرد ۽ ڀاڙيتو قاتل.

ڪجھ عرصو اڳ ائين اقتدار قائم رکڻ لاءِ ڦورو حاڪمن ۽ حڪمرانن جي انڌي، ٻوڙي ۽ گونگي پر هٿياربند ۽ سندن حڪم مڃيندڙ طاقت جو نالو هو لشڪر. هاڻي ان کي اقتدار جو چشڪو به چنبڙي چڪو آهي، تنهنڪري ٽين دنيا جي ملڪن جي وڏي گھڻائي فوجي لت هيٺان چيڀاٽجي رهي آهي. چونڊن جو، عوام جي راءِ جو، عام ماڻهوءَ جي عزت جو وٽن تصور ئي ڪونهي. ڏنڊي جي زور تي راڄ ڪرڻ، حڪم هلائڻ ۽ حڪم موجب قانوني فيصلا ڪرڻ ۽ پنهنجي ئي هم وطن، هم قوم ۽ هم مذهب ماڻهن کي ڪهڻ، اڄوڪين لشڪري قوتن جو جھڙوڪر بنيادي فرض ٿي پيو آهي. چليءَ کان وٺي فلپائينس تائين به ڇو وڃجي! اڳوڻي اوڀر پاڪستان جو مثال ڇو نه وٺجي؟ ڪير هئا اهي؟ هم وطن پاڪستاني به هئا ته مسلمان به، مظلوم به هئا ته ماڻهو به، پر ماڻهن جو ڪوس جنهن بيدرديءَ ۽ بي رحميءَ سان ڪيو ويو، ائين وحشي جانورن جا شڪاري ته ڇا، پاڻ وحشي جانور به نه ڪندا آهن. جانورن جي ويڙهه ۾ جانورن جو قتلام ته ٿيندو آهي، پر زوريءَ زنا ته نه ٿيندي آهي، معصوم ٻارڙن جي سينن ۾ سنگينون ته نه ٽنبيون وينديون آهن، رهائشي، تعليمي ۽ صحتي مرڪزن کي نابود، پاڻيءَ کي زهريلو ۽ کاڌي کي اڻلڀ ۽ گندو ته نه ڪيو ويندو آهي، لاشن ۽ واڍوڙيلن، ڦٿڪندڙ ۽ ڪيهون ڪندڙن جي ڍڳ مٿان بيهي ٽوڪ ڀريا ٽهڪ ته نه ڏبا آهن. ”مقعدن ۽ زنانن ڀرسان سنڌوءَ ڪناري مقابلي ۾ 9- ڌاڙيل ماريا ويا آهن ۽ ڏهون ڦٽجي مرڻ ڪنڌيءَ پهتل آهي. وٽانئن جديد بمن ۽ نڪور رائيفلن جو وڏو ڳاڻاٽو هٿ آيو ۽ هڪ دهشتگرد مرندي مرندي ٻڌايو ته اهي انڊيا ۾ دهشتگرديءَ جي سکيا وٺي آيا هئا.“ (هاءِ! ڪيڏا نه پيارا دهشتگرد!) ”قومي“ ريڊيو ۽ ٽي وي تي اهم خبرن ۾ قانون نافظ ڪندڙ ادارن جي وڏي ڪارنامي طور اها خبر نشر ڪئي وئي.

ٽي وي تي جيڪي هٿيار ڏيکاريا ويا، انهن تي ليبل لڳل هئا ته چلڪاٽ به ڇڏيائون پئي. سنڌ جي وڏي وزير کي پنهنجي واڳ ڌڙين سان سر ملائڻو ئي هو.

عجيب قسم جا دهشتگرد هئا هي به. سندن هلايل هڪ گولي به سرڪاري ماڻهوءَ توڙي گاڏيءَ کي ڇهي به نه سگھي، بلڪل شاهه بندر وارن دهشتگردن جھڙا! اچرج ۾ وجھندڙ دهشتگرد پيا ٺهن سنڌين منجھان!... ميوزم ۾ رکڻ لائق!

جيئن ريڊيو ۽ ٽي وي تي خبر نشر ڪئي وئي تيئن ساڳي خبر، جيئن جو تيئن بنا ڪنهن تبصري سان شايع ڪرڻ جي هدايت ڪندي اخبارن کي به جاري ڪئي وئي. خبر ته شايع ٿي پر سنڌي پريس اهو به ظاهر ڪري وڌو ته هن خبر تي تبصرو ڪرڻ ۽ ڪرائڻ منع ڪيل آهي.

نوجوان صحافين رات-پيٽ ۾ خبر جي اصليت ڳولي ورتي. شهيدن جي وارثن به واهه جي مڙسي ڪئي. جس هجي بي بي سي جي نمائندي کي، جيڪو پڻ حقيقت ڳولڻ لاءِ ترت ئي پهچي ويو ۽ رپورٽ ڪيائين. ٻئي ڏينهن سڳ سوڌي سچي خبر سنڌي پريس ۾ اچي وئي ۽ اهڙين مضبوط شاهدين سان جو سرڪار جون وايون ولڙيون ٿي ويون.

”قومي“ پريس کي به صحافتي لڄ رکڻ لاءِ خبر صاف صاف ڇپڻي پئي، ۽ شاباس هجي ته انگريزي اخبار کي، جنهن ايڊيٽوريل ۾ گھر ڪئي ته بيڏوهي ماڻهن کي جنهن ميڊيا تان بدنام ڪيو ويو انهيءَ ئي ميڊيا تان کانئن معافي ورتي وڃي.

وڏي وزير جي وڪيل ذهن کي وري گھت ۽ گھوٻي هڻڻي پئي ۽ بنا ڪنهن نڪ جي، ٽئين ڏينهن اعلان ڪيائين ته مئل دهشتگرد نه پر معصوم ڳوٺاڻا هئا. ان بيان جي روشنيءَ ۾ ثابت ٿيو ته ڪالهه تائين پاڻ ڪوڙو، ملڪ جو وزيراعظم ڪوڙو، ايجنسين جا سردار ڪوڙا هئا. صدقي توتان سنڌي ماڻهو! توسان ظلم ۽ دهشتگردن خلاف ويڙهه ۽ انهن جي ستايل سنڌي عوام کي تحفظ ملڻ جي اميد ڪري سگھجي ٿي.

ان جو مطلب اهو ٿيو ته ايجنسيون انهن ئي دهشتگردن ۽ ڌاڙيلن خلاف عمل ڪرڻ لاءِ ميدان ۾ لٿيون هيون جيڪي سندن اڳوڻن بيانن موجب انهن ئي ايجنسين جا پيدا ڪيل آهن يعني ايجنسيون سنڌي عوام جون محسن ٿي آيون هيون!

ايجنسيون ۽ انهن جا ٻولڙيا ٻيو ڪهڙي قسم جي بيان بازي ڪري سگھن ٿا؟!

وري به شاباس لائق آهي سنڌي پريس کي (پنهنجن سجاڳ سياسي ليکڪن ۽ سچار رپورٽرن سميت) جنهن معاملي کي اڊيڙڻ جي ڪوشش ڪئي، ايجنسين جي ماضيءَ ۽ حال کي اجاگر ڪيو، مسئلي کي اڊيڙيو ۽ سلجھايو ۽ فوجي ڏنڊي بدران سنڌ ڏانهن سرت ڀريو سياسي رويو رکڻ جي گھر ڪئي.

شاهبندر وارو واقعو رپورٽ ٿيو ته ڪجھ سياستدان ڪنجھي ڪنجھي اهڙا بيان جاري ڪيا جيڪي ساڌن سان سنمک ۽ پئنڇن سان پورو هجڻ واري چوڻيءَ تي ٺهڪي ٿي آيا ۽ ڪي ته اهڙا ماٺ رهيا ڄڻڪ محمد شاهه رنگيلي جيان الوٽ هجن، ڄڻ ته قتل ٿيل سنڌ ڌرتيءَ جا ڄاوا ئي نه هئا. جڏهن ته ايجنسين پاران اگھاڙي دهشتگرديءَ جو جيئرو جاڳندو مثال هو شاهبندر وارو واقعو ---- دهشتگرد انڊيا مان سکيا ورتل، هٿيارن سان ليس، سوار هئا ڊونڍي ٻيڙيءَ ۾، سامونڊي ڪناري کان ٽيهه ميل اندر پاڻيءَ ۾! مقابلو ٿيو، گوليون هليون، هٿيار پڪڙيا، دهشتگرد مارجي ويا... هڪ کي گولي لڳي ۽ باقي خبر ناهي ته بنا گولين جي ڪيئن مري ويا ۽ سندن نَهن ڪيئن پٽجي ويا! دهشتگردن کان هٿ ڪيل هٿيار وري سمنڊ ۾ ٻوڙيا ويا! عجيب قسم جا دهشتگرد هئا. سندن هڪ گولي به ماڻهوءَ کي ته ڇا نيوي جي وڏي ٻيڙيءَ کي به نه لڳي!

ڇا هيءَ ماٺ مجرماڻي نه هئي؟ گھوڙا گھڻي اگھه وڪاڻا؟

پر وڪاڻل گھوڙن لاءِ سڀ کان وڏو لعنتاڻو آهي ڄامشورو واقعو، معصوم سنڌي ماڻهن جي وحشياڻي قتل جو. اچو ته ڪجھ ذڪر ڪريون.

جنرلن بريف ڪيو ۽ ملڪ جي وزيراعظم اعلان ڪيو ته ڄامشوري گھمايو ويو. اقتدار جي بکين کان قول وٺي اقتدار ڏنو ويو. جنرل جي سينن تي جمهوريت جو تمغو سينگاريو، انهن جي پاليل ڪامورا شاهي کي، مضبوط صدر کي سگھارو، ۽ دهشگردن سان ٺاهه ڪيو ويو. ٻئي پاسي سنڌ اندر پالتو پاٿاريدارن ۽ ناڪام پر لالچي سياستدانن کي خريد ۽ ڄامڙن کي ڊگھو ڪيو ويو ---- سنڌ جا سٺا سٺا سياسي اڳواڻ ڳجھي سرڪار جا سلامي ۽ پيرَ ڀرو ٿي پيا (۽ ان ڪري ارادي سان سازشون ڪري پنهنجين پارٽين کي ٽوڙي رکيو). ڪي نيون پارٽيون به ٺهرايون ويون ته آزاد اميدوارن جي به هڪ لوڌ پيدا ڪئي وئي جيڪا اقتدار جو هڏو چوسڻ لاءِ ڍونڍ کي به نوسڻ ۽ چڪ وجھڻ لاءِ تيار هئي.

اقتدار جي بکي هڪ ٽولي مان ڪم ڪڍي، ملڪ مسيت ڪري، هٿ ٺوڪيا نگران ويهاري، جنرل جي جانشينن کي چونڊايو ويو. سنڌ ۾ ڄام صادق هو ۽ هاڻي مظفر حسين شاهه آهي، جن جا سهڪاري هئا ۽ آهن اهي ئي اقتدار دوران پ پ جا اتحادي، سنڌي قوم جا قاتل دهشتگرد (جن جا وزير ۽ صلاحڪار سنڌ ۾ سنڌين سان راڱا ڪرڻ ۾ جنبيل آهن) ۽ ڍونڍ چڪيندڙ آزاد اميدوار، جن مان ٺهيل وزير ڪنڌ ڌوڻڻ ۽ آڱوٺو هڻڻ ۾ پورا آهن. انهن جا مثال ته تمام گھڻا پر ظاهر ظهور آهن. سنڌ جي آدمشماري لڪائڻ تي مجرماڻي ماٺ، پاڻيءَ ۽ ناڻي جي ورهاست وارن سنڌ دشمن ٺاهن ۽ سنڌ کي نقصان رسائيندڙ بجيٽن جي ساراهه ۽ تازو ئي پنهنجيءَ ڌرتيءَ مٿان لشڪر چاڙهي اچڻ وارو غداريءَ جو ڪارنامو، جنهن تي وڪاڻل، غداريءَ جو گھانگھو پائي ويٺل سنڌي ”وطن دوست“ سياسي اڳواڻ ڪو ڪارائتو سنڌ دوست لفظ ڪڇڻ بدران پنهنجا گلا گھٽي بيان ڏيڻ کان به بان ڪري ويهي رهيا ۽ ڇهن ڏينهن کان پوءِ ڪن ته عادت موجب آجيان ڪئي ۽ ڪي اهو چوڻ لڳا ته جيڪڏهن لشڪري قوتون ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن خلاف ڪاروائي ڪن ته کين ڪو به اعتراض نه هوندو، جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته ”قانون نافذ ڪندڙ“ ايجنسين ۾ اها اميد ڏيکاري ۽ سنڌي عوام ۾ انهن لاءِ عزت پيدا ڪرڻ جي بيهودي ڪوشش ڪئي وئي ته اهي قوتون ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن خلاف ويڙهه ڪري ۽ اهڙي طرح سنڌ ۽ سنڌين کي هڪ وڏي عذاب مان نجات ڏياري سگھن ٿيون. ان جو مطلب اهو به ٿيو ته حقيقي ڌاڙيلن جي جنسي عضون توڙي ڦٽن ۾ اڌ- ڏڏريا شيشا، مرچ ۽ لوڻ ته نه وجھبا آهن، مردن جا مخصوص عضوا ته ڪٽبا ۽ وڍبا نه آهن ۽ هٿ پير ٻڌي نسن کي سير ڏئي ميدان ۾ ڦٿڪڻ لاءِ ڦٽو ته نه ڪيو ويندو آهي...!

ڇا ”ڌاڙيل“، ”دهشتگرد“، ”انڊيا ۽ روس جا ايجنٽ“، ”تخريبڪار“ ۽ ”بي دين“ ناس ٿي ويا ۽ ڇا امن امان قائم ٿيو؟ قانون جي بالادستيءَ جو ڇا ٿيو ۽ قانوني ڏوهارين جو ڇا ٿيو؟ ڇا حقيقي قاتلن ۽ زناڪارن کي سزائون مليون؟ اصل ڌاڙيل، دهشتگرد، تخريبڪار ۽ ملڪ جا دشمن ڪير هئا؟

نتيجو ڇا نڪتو، لشڪري مغز جي سوڀ يا ناڪامي؟

سنڌ ۾ پڻ، تازوئي، يارهن سال اهو لشڪري مغز ڪم ڪندو رهيو. ”ڌاڙيل“، ”دهشتگردن“، ”انڊيا ۽ روس جي ايجنٽن“، ”تخريبڪارن“، ”بي دينن“، وغيره کي ناس ڪندو رهيو. ڇا فوجي ڪورٽن ڪم نه ڪيو يا مارشل لا نه هو، پر ڇا امن قائم ٿيو، ڇا حقيقي دهشتگرد، ڌاڙيل ۽ تخريبڪار تباهه ٿي ويا، ڇا غير قانوني هٿيار پڪڙيا ويا، ڇا سرڪاري مغز موجب قانون جي بالادستي قائم ٿي؟

نتيجو ڇا نڪتو، لشڪر مغز جي سوڀ يا ناڪامي؟

انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ عام طرح ۽ بنگلاديش ٺهڻ کان پوءِ خاص طرح اقتدار جو چشڪو چکندڙ لشڪري دماغن پنهنجيءَ پسند جا ڪيترائي دهشتگرد، ڌاڙيل، روبوٽ، دماغ ۽ سياسي اڳواڻ ٺاهي ورتا آهن ته جيئن چڙهائيءَ لاءِ بهاني ۾ ڪجھ سچائيءَ جي جھلڪ نظر اچي سگھي. اهي ڳڻپ ۾ به ڪي گھٽ نه آهن ۽ وقت سر سندن پسند، بلڪه حڪم موجب ڪاروايون ڪندا، نعرا هڻندا ۽ بيان ڏيندا پيا رهن. انهن ڪارواين، نعرن ۽ بيانن جي آڙ ۾ وقت بوقت سنڌ ۽ سنڌين تي چڙهايون به ٿين ٿيون ۽ سنڌي عوام ريءَ گناهه ڪسيو، ڪٽبو ۽ قابو ٿيندو رهي ٿو. پر ڇا اهي سنڌ ۾ حق جي آواز ۽ مظلوم جي گلي کي گھٽي سگھڻ ۾ سوڀارا ٿيا آهن؟

مظلوم جي آواز ۽ احتجاج ڇا حقيقي غدار، سازشي، ڦورو، دهشتگرد ۽ حاڪمن جي ڳچيءَ ۾ ٽوڙهو ٿي نه پئجي ويو آهي؟

جنرل ۽ جنرلن جو ظاهري اقتدار نيٺ ڦٽاڪو ٿي ويو. روپ بدلايو ويو ۽ جمهوريت جو ڍنڍورو ڪندڙ ڀاڙيتو قاتل سڄي ڌرتيءَ تي قاتل ۽ ڪوڙي جي حيثيت ۾ پڌرا ۽ ثابت ٿي چڪا آهن.

گھاگھ سنڌي سياستدانن جي نڙيءَ ۾ ساڳيو گھوگھو ۽ پيرن ۾ پنهنجي قيمت طور ورتل زر جا زنجير، پنهنجن آقائن ۽ ٻين جي پوئواري ڪندي چوٿين ۽ پنجين ڏينهن رڙهي وڃي تعزيت ڪيائون ۽ ان کان به ٻه ڏينهن پوءِ اهڙو سوچيل توريل بيان جاري ڪيائون جو ”سڀ جو خير“.

گذريل ڪجھ عرصي کان اسان جي ”باعمل“ سياستدانن جي ڪل سياست اخباري بيانن تائين محدود، جڏهن ڪا شيءِ پريس ۾ اچي ته پوءِ ڪندا واويلا، هاڻي ته ان کان به ويهجي ويا.

ويجھڙ ماضيءَ کان ائين ئي ٿيندو پيو اچي ته سنڌي پريس جرئت ۽ سچائيءَ سان سنڌي عوام جو نڪتي نظر رکندي ۽ مضبوط دليلن سان پيش ڪندي پئي اچي ۽ اسان جا نام نهاد ليڊر ان کان پوءِ ئي سياسي واويلا ڪن ٿا. بهارين جي ناجائز اچڻ وارن طريقن تي، ناڻي جي بي انصاف ورڇ تي، حقيقي آدمشماري لڪائڻ جي سبب تي، پاڻيءَ جي چوريءَ جي مسئلي تي سنڌين خلاف دهشتگرديءَ ۽ ڌاڙ جي مسئلي وغيره تي مضبوط موقف رکڻ واري، خاص طرح گذريل ڪجھ عرصي کان جيڪڏهن سنڌي پريس ئي آهي ۽ سياسي اڳواڻ ۽ پارٽيون ان جي ئي پوئواري ڪن ٿيون، ته پوءِ ڇو نه اها جرئت ڪجي ته سنڌي پريس کي ئي پنهنجو اڳواڻ مڃيو وڃي؟

ايم ڪيو ايم جي دهشتگردن جي گرفتاري ۽ آزادي، شاهبندر توڙي ڄامشوري ڀرسان سنڌي ماڻهن جي شهادت بابت تازوئي سنڌي پريس پنهنجو لاجواب ڪردار نڀايو ۽ مضبوط دليل سان پنهنجو ڪيس رکيو. اسين، بهرحال، ڄاڻون ٿا ته پريس ۽ سياسي پارٽيءَ ۾ وڏو فرق آهي، پريس سياسي پارٽيءَ جو ڪردار ادا نه ٿي ڪري سگھي، تنهنڪري وري به سياسي اڳواڻن ۽ پارٽين جو ئي فرض آهي ته هنن صاف ٿيل معاملن تي پنهنجي موقف ۽ حڪمت عمليءَ کان سنڌي ماڻهن کي واقف ڪن، سنڌ مٿان چڙهي آيل حقيقي دهشتگرد قوتن ۽ سنڌ جي اقتدار تي ويهاريل دهشتگردن کي ڀڄڻ تي مجبور ڪن. جيڪڏهن هاڻي به سنڌي سياسي پارٽين توڙي عوامي حقن جي دعويدار اڳواڻن پنهنجي ڀاڙي رويي کي درست ۽ بي عمل ڳالهين کي ڇڏي باعمل مثبت رويو اختيار نه ڪيو ته پوءِ شايد انهن لاءِ اها ئي ڳالهه وڌيڪ درست ٿيندي جيڪا 1938ع ۾ هڪ سنڌي نوجوان (۽ پوءِ ”مجذوب“) محمد امين کوسي پنهنجي هڪ خط ۾ جي ايم سيد صاحب کي چتاءُ ڏيندي چئي هئي...

هڪ پاسي آءٌ سياسي اڳواڻ ۽ سياسي پارٽين کي درخواست ٿو ڪريان، ته اهي سنڌي پريس جي جرئت سبب ڇپجندڙ خبرن کان پاڻ کي باخبر رکي باعمل ٿين ۽ ٻئي پاسي سنڌي پريس کي درخواست آهي ته اها جرئت کي هٿان نه ڇڏي ۽ سچ جو عَلم اوچو رکيو اچي ته مظلوم عوام پاران بي پناهه عزت جي حقدار رهندي.

(روزاني ”جاڳو“ ڪراچي، 23 جون 1992)

(قلمي نالي ”مهراڻ مگسي“ سان ڇپيل)

  

ڇا سنڌين کي هٿيار کڻڻا ئي پوندا؟

ڪجھ ڏينهن اڳ اخبارن ۾ خبر آئي ته حڪومت، سنڌ توڙي پاڪستان ۾ رهندڙ غيرقانوني پرڏيهي ماڻهن کي ڪڍي ٻاهر ڪرڻ کان لاچار ظاهر ڪيو آهي --- واسطيدار ڏيهه پنهنجي ڏيهه واسين کي پاڻ وٽ گھرائڻ جو خرچ نه ٿا ڀري سگھن ۽ اسان جي حڪومت انهن کي ڪڍي نه ٿي سگھي! عجيب قسم جي بيوسيءَ جو اظهار آهي. حڪومت، جيڪا پنهنجي ڏيهه واسين کي تحفظ نه ٿي ڏئي سگھي، انهن جي روزگار تي لڳندڙ ڌاڙن کي بند نه ٿي ڪرائي سگھي، پنهنجي ڏيهه ۾ سمگل ٿي، چوريءَ آيل ۽ غيرقانوني رهاڪن کي ڪڍي نه ٿي سگھي، ان کي عوام جي حڪومت سڏائڻ ۽ حڪومت ڪرڻ جو ڪهڙو حق آهي؟

بيوسيءَ جو اهو احساس ڏاڍو ڏکائيندڙ هو. اهو گھاءُ اڃا تازو ئي آهي جو (2- فيبروري واري) اخبارن ۾ دهشتگردن جي حوالي سان خبر آئي آهي ته اهي سنڌ کي ورهائي ٻه ٽڪرا ڪري ڇڏيندا، اهي پنهنجي متوازي حڪومت ۽ اسيمبلي قائم ڪندا ۽ ان کي ئي شهري ٽيڪسون ڏيندا، جيڪڏهن ”ڳوٺاڻي“ حڪومت ملير ضلعو ٺاهڻ تان هٿ نه کنيو ۽ انهن دهشتگردن جي آڏو گوڏا نه کوڙيا.

اهي دهشتگرد ۽ انهن جا وڏا 1947ع ۾ هاڻوڪي ڀارت کان مختلف سببن جي ڪري ڀڄي نڪتا ۽ مفلوڪ الحال پناهگير جي صورت ۾ سنڌ آيا ۽ هڪ سازش وسيلي کين سنڌ جي وڏن شهرن، خاص ڪري ڪراچي ۾ آباد ڪيو ويو هو.

ٽي صديون اڳ ڪراچي هڪ ننڍو شهر هو جنهن کي ”ايشيا جي ڪنوار“ واري درجي تي پهچائڻ لاءِ سنڌي ماڻهن جي رت ۽ پگھر جي ٽي سَو سال ڪمائي سيڙايل آهي. ڪراچي سنڌ جي ڌرتيءَ جو تاريخي طرح هڪ اهڙو ٽڪرو آهي جنهن کي سنڌ جي دل سڏيو پئي ويو آهي. جذبن ۽ احساسن کي پاسيرو رکي هن ايراضيءَ جو جيڪڏهن ملهه ڪٿجي ته اهو به کربين کرب رپين ۾ ٿيندو، جنهن تي جوڙيل عمارتون، جنهن ۾ پيدا ڪيل سونهن جو سمورو سامان تاريخي ۽ عملي طرح سنڌي ماڻهن جو آهي، پر ڪالهوڪا پناهگير اڄ انهن ئي سنڌين کي، جن جا وڙ اهي پاڻ-وڪڻي به لاهي نه ٿا سگھن، ڌمڪيون پيا ڏين، نفرت، چِڙ، بيزاري ۽ حقارت سان دڙڪا ٿا ڏين ته پنهنجي ئي تاريخي ڌرتيءَ تي توهان، اي سنڌيو! جيڪڏهن هڪ ٽُڪري جو نالو ”ملير“ رکيو ته ...

ڪجھ عرصو اڳ هن دهشتگرد ٽولي کي هڪ خاص قسم جي سازش تي عمل ڪرائڻ لاءِ ايجنسين وسيلي مخصوص نموني ”تخليق“ ڪيو ويو هو. کين سالن جا سال دهشتگرديءَ جي سکيا ڏني وئي ۽ پوءِ مختلف رجسٽرڊ توڙي اڻ رجسٽرڊ ”اڏن“ جا آتشي هٿيار ۽ ٻيو بارود ڏئي کين ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد ۾ عملي تربيت ڏني وئي --- مشاهدو ڪيو ويو ته اهي ڪيڏيءَ نه بيدرديءَ، ڪراهت ۽ ”بهادريءَ“ سان جيئرن جاڳندن ماڻهن --- ٻارڙن، جوانن، ٻڍڙن ۽ نياڻين جو ڪوس ڪري، وسندڙ گھرن کي باهيون ڏئي ساڙي رک ڪري، ڪڏڪندڙ ٽهڪڙن ۽ معصوم مرڪن کي موت جي حوالي ڪري، زنده انساني عضون کي ڪوريندي، رڙيون ۽ ڪيهون ڪندڙ هستين تي بي رحميءَ سان ٽهڪ ڏيندي مهڪندڙ ماحول کي ڏائڻين جو ڏيوارو بنائي سگھن ٿا. سوين خون ٿيا، زوريءَ زنائون ٿيون، انسانيت جي عزت اڇالي وئي، ماڻهپي کي لتاڙيو ۽ گھر اجاڙي ڪروڙ ڦريا ويا پر سندن آڱوٺي کي لوڏو به ڪو نه آيو، الٽو کين شاباسون ڏنيون ويون، سندن شاندار ڪارگذاريءَ تي ڏند ٽيڙيا ويا ۽ کين هار پارائي، جلوس ڪڍي اخبارن وسيلي ۽ سندن در تي وڃي شاباسون ڏنيون ويون، جنهن جو نتيجو اهو آهي جو ڪنهن به گھڙي ”دمادم مست“ ڪري سگھن ٿا، رڳو ”اشاري“ ملڻ جي دير آهي.

جيڪڏهن ماڻهپي کي پائمال ٿيندو ڏسي، جمهوريت جو لاش کڻائي، حرمتن جون لڄون لٽرائي، ادب، فضيلت، مروت، محبت ۽ خلوص کي لتاڙي خونين، قاتلن، غدارن، مارشلن، دهشتگردن، ڌاڙيلن، سمگلرن، زناڪارن، جاهلن ۽ وحشين جو فصل پوکيو ويندو رهندو ۽ انسانيت سوز حرڪتون ڪندڙ، قانوني، انساني ۽ اخلاقي ڏوهارين کي پاليو ويندو رهبو ته دهشتگرد ٽولا ”حقيقين“ ۽ ”حق پرستن“ جا پوش پائي جمهوريت ۽ انسانيت جا دعويدار بلڪه ٺيڪيدار نه ٿي گھمندا ته ٻيو ڇا ڪندا؟

سنڌي ماڻهن پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ پنهنجي ۽ پنهنجيءَ ڌرتيءَ، قوم، ٻوليءَ، ثقافت، سماج ۽ نفسيات جي خلاف ٿيندڙ سازشن، ارهه زوراين ۽ عملن کان وقت جي حڪمرانن کي جمهوري، قانوني، انساني ۽ اخلاقي طريقي سان انسان ٿيڻ، انسانيت ۽ جمهوريت وڌائڻ ۽ قانون تي عملي طرح قائم رهڻ جو سبق پئي ڏنو آهي. هنن هن مهل تائين ڪنهن به ثقافتي ۽ نسلي ٽولي ۽ پاڪستان جي ڪنهن به ٻيءَ قوم جي نه ته ڪا وسندي ويران ڪئي آهي، نه ته انهن جي اولاد کي ستايو آهي ۽ انهن جي خلاف نه وري ڪا انسانيت کان ڪريل ڳالهه ڪئي آهي. سچ اهو آهي ته پاڪستان ۾ جمهوريت جا علمبردار ۽ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جا مخالف سنڌي ئي رهيا آهن. جمهوريت دوستي، انسان پرستي، اخلاق، مروت، فضيلت ۽ آمريت دشمني سندن سرموڙ وکر رهيا آهن، پر کين محبت ۽ ڀائپي جي موٽ گولين، بمن، سازشن ۽ دهشتگردين جي صورت ۾ پئي ملي آهي. سنڌي هجڻ سبب ستايلن ۽ جمهوريت جي شهيدن جو انگ ۽ سنڌين جي اجاڙيل ۽ ساڙيل وسندين جو دونهون سنڌ ۾ وڌيڪ هجڻ انهيءَ ڳالهه جو ثبوت آهي، ته پاڪستان ۾ جمهوريت ۽ انسانيت ڏوهه جھڙو ڪم آهن ۽ اهڙا ڪم ڪندڙن کي هتي سزا ملندي آهي.

ٻئي پاسي، جيڪي هتي انسانيت سوز ڏوهه ڪن ٿا، عالمي طرح مڃيل حقن کي اورانگھن ٿا، انفرادي توڙي اجتماعي طرح غداريون ۽ سازشون عمل ۾ آڻن ٿا، قتل، دهشتگرديون، زوري زنائون، ڦرلٽ، هيراڦيري، داداگيري، ڏاڍ، ڏهڪاءُ، ظلم ۽ انڌير نگري مچايو ويٺا آهن، لاقانونيت، بگھڙائپ، وحشت ۽ استبداد پکيڙن ٿا، مارشل لا مڙهن ۽ ڏيهه واسين جي خونن تي سودي بازي ڪن ٿا، اهي هتي هر قسم جي پڇاڻي کان آزاد آهن، معزز شهري آهن، اقتدار جا ڌڻي آهن، کين عزت ملي ٿي ۽ پاڻ فخر سان ڪنڌ کڻي گھمن ٿا، حڪم انهن جو هلي ٿو ۽ ڏيهه جا والي وارث اهي ئي آهن.

اهڙيءَ حالت ۾ وطن دوست، جمهوريت پسند ۽ ظلم مخالف قوتن لاءِ ڪهڙي راهه اختيار ڪرڻ جو دڳ کليل آهي؟ انهن کي ڪهڙي واٽ اختيار ڪرڻ ۽ ڪهڙو رستو ڇڏڻ تي مجبور ڪيو پيو وڃي؟ ڇا سنڌي ماڻهن کي اهو سبق نه پيو ڏنو وڃي ته توهان جي جمهوريت دوستي ۽ انهيءَ کي قائم رکڻ لاءِ ڪيل جدوجهد ۽ ڏنل قربانيون محض هڪ فضول ڪم آهن ۽ اسين جيڪي اوهان جي انهن ڪمن سبب توهان جي ڪلهن تي چڙهي اقتدار جي ايوانن تائين پهتا آهيون، اهي پاڻ دهشتگردن ۽ قاتلن جا هٿ ٻڌا ٻانها آهيون ۽ انهن سان سودي بازيون ڪري اوهان جي ئي ڏيهه خلاف ٿيندڙ سازشن ۽ غدارين کي وڌائي انهن جون ڳالهيون مڃينداسون جيڪي جمهوريت جا دشمن آهن؟ ڇا اهي اهو سبق نه پيا ڏين ته عزت، قدر ۽ مڃتا لائق اهي آهن جن جي هٿ ۾ هٿيار هجن ۽ جن انسانيت جو ڪوس ۽ دهشتگردي پئي ڪئي آهي؟ ڇا پاڪستان جي 47- ورهي تاريخ اهو هڪ ئي سبق نه پئي ڏئي ته ملڪ جا حقيقي والي وارث رڳو اهي هوندا جيڪي سازشي، فتني باز، خوني، غدار، دهشتگرد، سوديبازي ڪندڙ ۽ ڏوهاري هوندا؟ ۽ ڇا اهو سبق نه ٿو ڏنو وڃي ته اقتدار ۾ حڪم اوهان جو تڏهن هلندو جڏهن توهان جي هٿن ۾ هٿيار ۽ بارود هوندو؟

ڇا پاڪستان ۽ سنڌ ۾ رهندڙ غيرقانوني پرڏيهي ايڏا معزز ۽ شريف آهن جو جيستائين سندن حڪومت کين جهازن تي چاڙهي، عزت ۽ احترام سان نه سڏائي يا پاڪستان حڪومت سندن لاءِ آرامده سواريءَ جو بلو نه ڪري تيستائين کين هٿ به نه لاتو وڃي؟ چئبو ته ملڪ جا حقيقي وارث اهي پرڏيهي غيرقانوني ئي آهن!

ڇا پاڪستان ۽ سنڌ جا دهشتگرد ايڏا معزز ۽ شريف ماڻهو آهن جو جيستائين سندن راضپو حاصل نه ڪيو ويندو، تيستائين پنهنجي ڏيهه جا حقيقي ۽ تاريخي وارث ايڏا لاچار هوندا جو پنهنجي مرضيءَ سان پنهنجي ئي ڏيهه ۾، پنهنجي ئي ووٽ سان چونڊيل حڪومت ۽ اسيمبليءَ وسيلي رڳو هڪ ننڍو انتظامي يونٽ به نه ٺاهي سگھندا؟

چئبو ته سنڌ جا حقيقي مالڪ اهي دهشتگرد ۽ قاتل ئي آهن!

جيڪڏهن ووٽ وسيلي چونڊيل حڪومت ۽ جمهوري جدوجهد جي راهه تي هلندڙ ڏيهه واسي قانون جي ڏوهارين ۽ دهشتگردن آڏو ڪجھ به ناهن، ته پوءِ انهن لاءِ رڳو هڪڙي واٽ ئي بچي ٿي جنهن تي هلي اهي هن ڏيهه ۾ عزت، مانَ، مڃتا، اقتدار، حڪم ۽ مالڪي حاصل ڪري سگھن. دهشتگردي ۽ لاقانونيت کي ختم ڪرڻ جو هڪ ئي عالمي طرح مڃيل اصول آهي ته اهڙن ڏوهارين کي چيڀاٽي ڇڏيو، ۽ جيڪڏهن ووٽ جي قوت، جمهوريت ۽ حڪومت دهشتگردي ۽ لاقانونيت آڏو بيوس آهن ته پوءِ اهو ڪهڙو عمل آهي، جنهن وسيلي ان دهشت ۽ لاقانونيت کي ختم ڪري سگھجي؟

قانون ۽ عدل ان ئي عمل جو نالو آهي، جنهن وسيلي قانون جي ڏوهارين کي چيڀاٽي ختم ڪيو وڃي. قانون ۽ عدل جيڪڏهن ووٽ ۽ حڪومت ۽ عدالت وسيلي نه ملي ته ڇا ڪجي؟

پنهنجي ڏيهه تي چڙهي آيل ۽ ان جي بيحرمتي ڪندڙ قوتن کي منهن ٽوڙ جواب ڏيڻ ۽ چيڀاٽي ڇڏڻ وطن دوستي آهي. خدانخواسته، پاڪستان تي جيڪڏهن ڪي دشمن قوتون چڙهي اچن ته پاڪستان جي والي وارثن کي ڪهڙي راهه اختيار ڪرڻي پوندي؟

ڇا دشمن قوتن کي ايلاز منٿون ڪري پرچايو ويندو؟ جواب جيڪڏهن ”نه“ آهي ته پوءِ سنڌ وطن دوست قوتن ۽ حڪومت لاءِ ڪهڙو اڪيلو دڳ بچي ٿو؟

ڇا سنڌين لاءِ پنهنجي وطن جي تحفظ لاءِ هٿيارن کڻڻ ۽ قوت جي استعمال کان سواءِ ڪو ٻيو دڳ بچيو آهي؟

(روزاني ”جاڳو“ ڪراچي، 20 فيبروري 1994ع)

  

پاڪستان کي ڏوهارين جو کيت نه ٺاهيو

ڪنهن به ڏينهن جي ڪا به اخبار کڻو، ان ۾ ڪي نه ڪي، ڪن نه ڪن ڏوهن جون خبرون پڙهڻ لاءِ ملي وينديون. هتي جمع جو صيغو ڪم آندو ويو آهي، يعني ڪن نه ڪن ڏوهن جون ڪي نه ڪي خبرون!

اڄ رمضان المبارڪ جي عيد جو ڏينهن آهي ۽ اخبار به رڳو هڪڙي يعني روزاني ”برسات“ ڪراچي جون هيٺ ڏنل خبرون پنهنجن نظرن مان ڪڍو:

·        ڪراچي جي مختلف علائقن ۾ 3- ڄڻا قتل، 7 زخمي.

·        خيرپور ۾ مذهبي وڳوڙ، تحريڪ جعفريه پاران 28 ماڻهن خلاف ايف آءِ آر داخل.

·        ڪراچي اندر چئن ڪارن ۽ ستن موٽر سائيڪلن جي ڦر.

·        سپر هاءِ وي تي هٿياربند عورتن پاران ڦر، ٻه ڄڻيون عوامي ڪوچ مان 90- هزار رپيا ڦري رستي ۾ ئي لهي ويون.

·        زيارت جي ڊِي سِي جي ”راڪيٽي“ هٿان اغوا ٿيڻ جي تصديق ٿي وئي.

·        ڄام ڪنڊي ڳوٺ ۾ گھر تي حملو، 8- ڀاتي زخمي.

·        بفر زون ڪراچي جي مدرسي ۾ زوردار ڌماڪو.

·        موري شهر لڳ مقابلو، 2- بدنام ڌاڙيل ۽ 2 فوجي مارجي ويا.

اهي سڀ خبرون رڳو هڪ صفحي يعني مهڙ-صفحي (front page) تان کنيون ويون آهن ۽ اِهي اُهي خبرون آهن، جن کي کلي عام ڏوهه سمجھيو وڃي ٿو. انهن ۾ ڦر، اغوا، ڪاهه، دهشتگردي ۽ ڌاڙن سان گڏ قتل جون خبرون آهن.

ڏوهه (crime) جون ٿلهي ليکي ٽي وضاحتون پيش ڪري سگھجن ٿيون:

1.       هڪ اهڙو عمل جنهن لاءِ قانون سزا مقرر ڪري ٿو،

2.       بيوقوفيءَ وارو يا غلط عمل، جيڪو ضروري ناهي ته قانون جي ڀڃڪڙي هجي، ۽

3.       (فوج ۾) قاعدن جي ڀڃڪڙي (ضروري ناهي ته هروڀرو سِول قانون جي خلاف هجي).

ڏوهه جي، خاص طرح پهريُن ٻن تشريحن جي روشنيءَ ۾ هيٺ ڏنل خبرن تي هڪ نظر وجھو. اهي خبرون به رڳو هڪ ئي اخبار ”برسات“ 14- مارچ، 1994ع (يعني ”عيد“ جي ڏينهن واري) تان ورتل آهن:

·    سنڌ جي حصي جو پاڻي پنجاب ۾ چوري ڪري ٻن وڏين شخصيتن جون زمينون سيراب ڪيون پيون وڃن. سنڌ ۾ لکين ايڪڙ زمين بنجر ٿيڻ جو خطرو. موجوده صورتحال ڄام صادق دور ۾ ڪيل پنجاب حڪومت سان سنڌ جي پاڻي جي سودي جو نتيجو آهي.

·    سپاهي اوڍي جي قتل جي جوابدار جي ڳولا جاري. جوابدار جو ڀيڻويو ”ضمير“ چئن ڏينهن کان ڪاٺ ۾. سندس ڀيڻ 10- ڏينهن کان پنهنجي ئي گھر ۾ يرغمال بڻيل.

·    ٺٽي شگر مل جا پورهيت عيد جي پگھارن کان محروم.

·    بائجي لڳ مختلف ڳوٺن مان 4- ماڻهو گرفتار، پوليس پاران ”عيد خرچي آپريشن“ ۾ في ماڻهو تي پنج سوَ کان هڪ هزار رپيا مقرر.

·    ڌڻي بخش خاصخيلي ڳوٺ جا ڳوٺاڻا عيد تي به آزاد نه ٿيا. ايئرپورٽ پوليس پاران في ماڻهو 50- هزار رپين جي گھُر، ڳوٺاڻن کي ڌمڪيون.

سنڌ جو پاڻي جيڪڏهن چوري ٿو ٿئي ته ڇا اهو هڪ ڏوهه ناهي؟ اهو هڪ صوبائي حڪومت ٻئي صوبي جي خلاف ڏوهه پئي ڪري. آباد ٻنيون ۽ وسندا کيت اجاڙڻ ڇا هڪ ڏوهه ناهي؟ اهو به هڪ صوبائي حڪومت پاران پنهنجي هم وطن ٻئي صوبي جي عوام خلاف هڪ ڏوهه آهي. سنڌ جي اڳوڻي وڏي وزير پنهنجي صوبي خلاف ڪيڏو نه وڏو ڏوهه ڪيو آهي؟ ملزم جي ڀيڻ گھر ۾، ڀيڻويو جيل ۾ قيد آهي، ڇو؟ حڪومتون ۽ انتظاميائون ته قانون جي تحفظ، بيڏوهن جي سنڀال ۽ ستايلن جي سار لاءِ هونديون آهن --- اهي ئي قانون کڻي پنهنجي هٿ ۾ ڪن، وسنديون ويران ڪن ۽ گھر اجاڙن، ته قانون جو ڇا ٿيندو؟

پاڪستان ۾، جيڪا به چڱائي آهي، جيڪو به ڪم سٺو سڏجي ٿو، ان جو مقدار کُٽندو پيو وڃي ۽ جنهن عمل کي برائي سڏجي ٿو، وَڌي پيو. چڱائين جي حوالي سان ڪيل درجيبنديءَ ۾ پاڪستان جو نالو وڃي ٿو هيٺ کان هيٺ ڪِرندو ۽ براين جي حوالي ڪيل درجيبنديءَ ۾ پاڪستان جو نالو وڃي ٿو چوٽَ، اوج تي پهچندو. لڳ ڀڳ ٻه سَو ملڪن جي قطار ۾ پاڪستان اڄ پنجين نمبر تي آهي، برايون هتي ان رفتار سان پليون آهن!

چيو ٿو وڃي ته سينيٽ جي مخصوص چيئرمئن کي چونڊ ۾ ووٽ ڏيڻ لاءِ بگٽيءَ جنهن ماڻهوءَ کي ڇڏائڻ جو شرط وڌو آهي، اهو هڪ بين الاقوامي سمگلر آهي. وحيد بلوچَ جن کي ڇڏائڻ لاءِ بک هڙتال ڪئي آهي، اهي پڻ ڏوهاري چيا وڃن ٿا ۽ سرحد حڪومت لاءِ ويڙهاند جو بنيادي موضوع به ”مال“ تي قبضي داري رکڻ آهي. عرفان مروت جون ارهه زورايون ڪنهن کان لڪل آهن، سميع مروت اڄ ان تي شاهد ٿي بيهڻ لاءِ تيار آهي ۽ سندس ڪيترائي پول پڌرا ڪري چڪو آهي. امتياز شيخ به ويٺو آهي. ايم ڪيو ايم جو هر گھربل ڏوهاري (ٻن کان سواءِ) اڄ به پاڪستان ۾ موجود آهن، پر ڪنهن جي به وار کي لهس نه ٿي اچي.

اسيمبلي ميمبرن جون خريداريون، ”گھوڙن“ جا اگھ، وفادارين جي بدل سدل، ڌوڪي بازيون، ڳجھ ڳوهه ۾ مخالفن سان ٺاهه، ڇا اهي سڀ ڏوهه ناهن؟ حڪومت جو ڪهڙو عهدو آهي، جنهن لاءِ سوديبازي نه ٿي ٿئي؟ عوام جي نمائندن جو اگھ مقرر آهي ۽ کلي عام پيو ٿئي!

آفيسن ۾ رشوت رڳو رشوت ناهي، داداگيري به آهي--- پيسا ڏيو، نه ته توهان جو جائز ڪم به نه ٿيندو، جيڪا ڪاهڻي اٿوَ وڃي ڪاهيو.

تعليم کاتو، صحت کاتو، پرڏيهي واپار جو کاتو، بجلي کاتو، جنرل آفيسون، انتظامي ادارا، ڪورٽون، جيل، ٿاڻا، سرحدون، ڇا بچيو آهي، جنهن لاءِ چئي سگھجي ته اتي ڏوهه نه ٿو پلجي؟

ڄام صادق دور ۾ اربين رپين جي مختلف ادارن مان ڦرلٽ ته رڳو حڪومت پاران ڪئي وئي، جنهن لاءِ ڏهاڙي ڪنهن نه ڪنهن کاتي ۾ ڪروڙن رپين جو ذڪر گذريل پندرهن ڏينهن کان ”برسات“ ۾ اچي پيو. ٻيون اخبارون ۽ رسالا به ان حڪومت جي ڏوهاري ڪرتوتن کي پڌرو ڪندا پئي رهيا آهن. ڄام صادق سنڌ کي تين وال ڪري مال پنهنجن خوشامدڙين ۾ ورهائي ڇڏيو، يا ساڻس ڏاڍ ۾ ساٿ ڏيندڙن کي بخشي ڏنو. هو مري ويو پر ڪيس ته مئلن تي به هلندا آهن. گيليلو کي پنج سَو ورهه اڳ هڪ ڪورٽ ڏوهاري سڏيو پر تازو ئي ان تي ويهاريل بينچ کيس بيڏوهي ۽ چرچ کي گيليلو جو ڏوهاري قرار ڏنو آهي. ڏوهاري جنرلن جون قبرن مان هڏيون ڪڍي کين ڦاهيءَ تي چاڙهيو ويو آهي. اسلامي روايتن جو ادب ڪندي ڄام جي هڏين کي ڀلي ڪجھ نه چئو پر سندس ڏوهن کي عدالتن ۾ ثابت ته ڪري سگھجي ٿو ۽ انهن ڏوهن ۾ جن سندس ساٿ ڏنو، انهن بابت ڇا ٿا چئو، اهي ته جيئرا جاڳندا آهن ۽ انتظاميا جي اهم عهدن تي ويٺا ٽاڏيون پيا ڏين، سندن ڪنڌ ۾ نوڙي ڇو نه ٿا وجھو؟

سنڌ آپريشن دوران ٻاهتر ڄرڪن جي ڳالهه عام ٻڌي وئي. کين ڏوهن ۾ ملوث قرار ڏيندڙ هن ملڪ جو سڀ کان مٿانهون ”محافظ“ ادارو هو! ٻاهتر ئي ڄرڪا ڌاڙن، خونن، دهشتگرديءَ، چوريءَ، اغوا، ڦرلٽ، پاٿاريداريءَ ۽ ٻين سوين بدمعاشين ۾ گھريل هئا، پر جن ”محافظن“ جي ذاتي جهازن ۾ منشيات جي سمگلنگ پئي ٿي، جن پنهنجي ئي ملڪ سان عظيم غداريون ڪري ان کي ڀاڱا ڀاڱا ڪري ڇڏيو، اهي ڄاتل سڃاتل ماڻهو جيڪي ٻين ملڪن جا خريد ڪيل ايجنٽ هئا ۽ اڄ سرڪار جي اهم عهدن تي الوليون ويٺا ڪن، جن آئين جون ڌڄيون اڏائي ڇڏيون ۽ جن ملڪ جا سودا ڪيا انهن کي ڇو نه ٿا ڪجھ چئو؟

دهشتگردن جي ڳچيءَ ۾ سوين خونن جا ڪيس آهن، انهن ڏهاڪين گھر ويران ڪيا ۽ ڪڏڪندڙ معصومن کان به ڪيهون ڪرائي ڇڏيون، سندن پويان عدالتن جا وارنٽ آهن، انهن کي ڀڄايو ۽ لڪايو ويو آهي؟ جيڪي انهن کي ڀڄائڻ ۽ لڪائڻ ۾ ملوث آهن، ڇا اهي ملڪي قانون موجب ڏوهاري ناهن؟ انهن کي ڇو نه ٿا واڙيو؟

دهشتگردن جا سردار لنڊن، نيويارڪ، بون ۽ ايمسٽرڊم ۾ ويهي، سرڪاري طرح موڪلون وٺي، پرڏيهه توڙي ڏيهه ۾ خطاب پيا ڪن، جلسا پيا ڪرائين ۽ کلي عام ملڪ کي ٽوڙي دشمن جي حوالي ڪرڻ ٿا گھرن. ڇا انهن جو وار ونگو ٿيو آهي؟ هتي ته انهن کي پرچائڻ لاءِ ڏهاڙي پنڌ پيا ٿين ۽ کين ايلاز ٿا ڪيا وڃن، ته اسان کي سينيٽ ۾ ووٽ ڏيو، اسين توهان جي هزارين ڏوهارين تان هزارين ڪيس ختم ڪرڻ لاءِ تيار آهيون. قاتل، خوني ۽ دهشتگرد ته بيشڪ ڏوهاري آهن، انهن کي ته ڪجھ ٿئي الٽو کين بچايو پيو وڃي، کين بچائڻ ۾ جيڪي سهڪاري آهن، اهي ڇا ڏوهاري ناهن؟

هر مجرم پٺيان هڪ، ڪنهن نه ڪنهن سياسي پارٽيءَ يا ملڪ جي ڪنهن وڏي ”صنعتڪار“ (منشيات فروش) جي ٽيڪ ڏيکارجي پئي. ڏوهارين پناهه ورتي آهي سياسي پارٽين ۾، پوءِ اهي اختلافي ڌر ۾ هجن يا حڪومتي اقتدار ۾. ڏٺا وائٺا ۽ ڄاتل سڃاتل مجرم حڪومت جي ڪليدي عهدن تي قابض ٿي ويا آهن ۽ کين آفيشل پروٽوڪول پيو ملي ۽ جي عهدن تي قابض ناهن انهن جي هلندي اڃا به وڌيڪ آهي. ضمير جا مجرم، عوام جا مجرم، ڏيهه جا مجرم، وطن ۽ قوم جا مجرم ٺٺ ۽ ٺانگر سان ڪنڌ ۾ ڪلي هنيو اڀا ٿيو پيا گھمن ۽ ظاهر ظهور کين ظهرانه، عزتون ۽ مان پيا ملن، وردي پوش ماڻهو سندن آڏو اٽينشن ٿيو بيٺا آهن ۽ کين سئليوٽ پيا ڪن.

سينيٽ جي چونڊ لاءِ ڏوهه پيا ٿين ۽ انهن کي ٽيڪ ملي ٿي، اسيمبلي چونڊن لاءِ ڏوهه پيا ٿين ۽ کين ٽيڪ ملي ٿي، اهم ترين انتظامي عهدن لاءِ ڏوهه پيا ٿين ۽ کين ٽيڪ ملي ٿي، ويندي پٽيواليءَ تائين، ڪو نه ڪو ڏوهه لڪو پيو آهي. سمگلر، قاتل، نشو وڪڙڻندڙ، دهشتگرد، پاٿاريدار سڀ لئه ۾ آهن، سندس مانُ ۽ شانُ ڏينهون ڏينهن وڃي ٿو وڌندو.

حڪمرانو! ڪو به هڪ ڄاتل سڃاتل مجرم ٻڌايو، جنهن کي توهان ڪورٽ ۾ ڇڪي کيس سندس ڏوهه جي قانوني سزا ڏياري هجي. اهو نه، ته اهو ٻڌايو ته توهان ڪهڙي ڄاتل سڃاتل مجرم جي مانَ شانَ کي وڌائڻ ۾ حصو نه ورتو آهي ۽ کيس ڪاٺ ۾ واڙيو آهي؟

ياد رکجو! اڄ، ڏوهه ڪرڻ ۽ ڏوهه وسيلي ڪاميابي ماڻي عزت حاصل ڪرڻ لڳ ڀڳ هر ماڻهوءَ جو سندر سپنو بنجي ويو آهي. مائرون، پيئر، ڀائر، ڀينرون ۽ زالون واسطيدار هر ڪمائيندڙ فرد کي ڏوهه تي آماده پيون ڪن. ڏوهه جي زندگي عزت جو نشان بنجي وئي آهي ۽ جيڪو ڏوهه نه ٿو ڪري، رُکي سُڪي، سچ پچ عزت لائق زندگي پيو گذاري، ان کي ٽوڪ ۽ لعنت جو، ڌڪار، ۽ ڦٽڪار جو نشانو بنايو پيو وڃي.

اڄ، وڏيرڪين ٻنين ۾، ڪروڙ پتين جي ڪارخانن ۾، انتظاميا جي عهدن ۾، حڪومت جي حاڪمن ۾، سياسي پارٽين جي سرير ۾ ڏوههَ لڪا ويٺا آهن ۽ عزت سان پيا پلجن. سوين هزارين ماڻهن جي اکين ۾ ڏوهه جو نشان هڪ خواب ٿي اٽڪي پيو آهي، ڏوهه کي جي ٻجو نه ڏنو ويو، ته پاڪستان جي زمين جو هر هڪ انچ ڪنهن نه ڪنهن ڏوهاريءَ کي جنم ڏيندو ۽ مجرمن جي وچ ۾ هڪ وڏي چٽاڀيٽي شروع ٿي ويندي. اڄ اها چٽاڀيٽي ڪجھ نه ڪجھ محدود آهي، سڀاڻي جڏهن جت ڪٿ شروع ٿي وئي، ته پوءِ...

(روزاني ”برسات“ ڪراچي، 17 مارچ 1994ع)

 ڌاڙيل، دهشتگرد ۽ سنڌي عوام

سنڌ جو هر شهر ۽ هر ڳوٺ ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن جي وَر چاڙهيو ويو آهي. ڪٿي به سُڪون، امن ۽ انصاف ڪونهي. هر حقيقي ۽ شريف رهواسي بي چينيءَ ۽ اوجاڳي جي ننڊ سمهي ٿو ۽ ڳڻتيءَ ڀريو ڏينهن گھاري ٿو.

جيتوڻيڪ امير يا غريب، سُکيو يا ڏُکيو، ڪو به سنڌي ان اذيت کان بچيل ناهي، پر خاص نشانو اهي سنڌي آهن جيڪي ننڍي وڏي واپار وڙي، وڪالت، ڊاڪٽري، انجنيري، ڪارخانيداري، کاتيداري يا ڪنهن ٻئي اڀري سڀري ڌنڌي وسيلي ڪجھ خوشحال ٿيا آهن. سنڌ جو ڪو به ضلعو يا تعلقو، شهر يا ڳوٺ دهشتگردن ۽ ڌاڙيلن کان بچيل ناهي، ۽ سمورا سنڌي ڄاڻن ٿا ته هڪ مڪروهه ۽ انسان دشمن سازش وسيلي سنڌي ماڻهن، سندن شهرن ۽ ڳوٺن، سندن گھرن ۽ ٻنين، سندن ڪارخانن ۽ مال ملڪيت کي تباهه ڪيو يا ڦٻايو پيو وڃي. هن وقت تائين سوين هندو سنڌين کي رڳو ان ”ڏوهه“ جي ڪري لَڏايو ويو آهي جو اهي مسلمان ناهن ۽ سوين مسلمان توڙي هندو سنڌين کي سنڌ جي ئي شهرن ۾ دهشتگرديءَ جو نشانو ان ڪري بنايو ويو آهي جو اهي سنڌي آهن، ”مهاجر“ ناهن. هندو ته ڀارت لڏي وڃن پر مسلمان ڪاڏي وڃن؟ ۽ جي اُهي به نِڪرن، ته سنڌ ۽ سنڌين جو ڇا ٿيندو؟جڏهن ته سڄيءَ سنڌ کي ”ڌاڙيل“ سڏي هر جاءِ ڇانوڻيون، برگيڊون ۽ ٿاڻا وجھي، سڄي سنڌ قيدخانو ۽ سمورن سنڌين کي غلام ۽ قيدي بنايو ويو آهي. ڌاڙيل جي نالي ۾ بيگناهه سنڌي پيا ڪُسن، ڦرجن ۽ قيد ٿين. جيڪو ٿو اچي --- فوجي هجي يا پوليس مئن، دهشتگرد هجي يا ڌاڙيل --- سنڌين کي ئي ماريو، ڦريو، الهه تلهه چٽ ڪريو وڃي. جيئڻ جنجال ۽ مرڻ ڀوڳ بنايو ويو آهي. جا مصيبت ٿي ڪَڙڪي، سا سنڌيءَ جي گھر تي. پنهنجي ڌرتيءَ جي شهرن ۾ پناهگير به سنڌي، اوپرو به سنڌي، ته راهه رلايل به سنڌي. اسين سمجھون ٿا ته اهو سڀ ڪجھ هڪ مڪروهه سازش ۽ سنڌي-دشمن ڪاروائيءَ وسيلي عمل ۾ آندو پيو وڃي. سنڌين کي سنڌ مان لوڌي ڪڍڻ جي سازش، سنڌين کي فلسطينين ۽ ريڊ انڊين جيان بي وطن بنائڻ جي سازش، سنڌين کان سندن وطن ۽ ڌرتي کسڻ جي سازش ۽ ان سازش تي ڏاڪي به ڏاڪي عمل ڪيو پيو وڃي.

ڀارت کان جھيڙاڪر پيا گھرايا وڃن، ته بنگال مان بِهارِي؛ برمي، بنگالي، افغاني، ايراني --- جو ٿو پنهنجي ملڪ مان ڀڄي، ته ڪٿي به ساهي نه ٿو ڪري، سرحد ۽ پنجاب کان ٿيندو، ڌُو اچيو سنڌ ۾ ڪَري، تان جو پنجابي ۽ پٺاڻ به سنڌ ڏانهن ئي ڌوڪيندا پيا اچن. سنڌين جي ڪوس جو پڇاڻو ئي ڪونهي. اڄ ڏينهن تائين، گھڻا آهن دهشتگرد ۽ فوجي قاتل، جي قيد ٿيا ۽ ڦاهيءَ چڙهيا هجن؟ ۽ گھڻا آهن حقيقي ڌاڙيل، جي ٽياس چڙهيا هجن؟ ڌاڙيل ۽ دهشتگرد پڪڙڻ جي بهاني قانون لاڳو ڪندڙن ۽ پوليس بيگناهه سنڌين کي وڌيڪ عذاب ۾ وڌو آهي يا ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن کي؟

جيڪي نَشي جو انسانيت دشمن ڪاروبار ڪن ٿا، سمگلنگ ۽ انساني وڪري جي ڌنڌي ۾ ملوث آهن، بي ايمانيءَ ۽ ٺڳيءَ ڪري معصوم انسانيت کي ڦريندا پيا رهن، جيڪي ڪَمي ڪاسبيءَ جو پورهيو هڙپ ڪن ٿا، چڪلا ۽ شراب خانا پيا هلائين، داداگيريون ۽ رهزنيون پيا ڪن --- جا برائي ٿي سنڀري، اها ڪندڙ ۽ ان جا سنڀاليندڙ عيش ۾ آهن. بيگناهه سنڌين ۽ معصوم عوام کي ئي هر قسم جي اذيت ۾ مبتلا ڪيو ويو آهي. جيڪي ٻه چار ليسن (لائسنس) ذاتي حفاظت لاءِ مليا هئا، اهي به رد ڪيا پيا وڃن، جڏهن ته دهشتگرد جاوا پيا ڪن، ڌاڙيل ڇيڪ پيا گھمن، پاٿاريدار محفوظ آهن ۽ دهشتگردن جي سردارن کي حاڪمن وارو مرتبو مليل آهي.

(روزاني ”جاڳو“ ڪراچي، 30-جنوري 1991ع)

(قلمي نالي ”ساجد“ سان ڇپيل)

  

سنڌ جي بندرگاهه خلاف سازشن جو تاڃي پيٽو

اسڪيم جي شروعات

”عوامي آواز“ (14-جنوري 1997ع) خبر ڏني آهي ته ”برطانيا سنڌ جي گادي واري شهر ڪراچي کي فري پورٽ (آجو بندرگاهه) بنائڻ جي تجويز ڏني آهي ۽ برطانيا جي وزيراعظم جان ميجر پاران پاڪستان جو ٽن ڏينهن وارو دورو به ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي. اعتماد جوڳن ذريعن موجب برطانيا پاڪستان کي آڇ ڪئي آهي ته جيڪڏهن هُو ڪراچي کي فري پورٽ ٺاهي ڇڏي ته پاڪستان جا سمورا اقتصادي ۽ سياسي مسئلا حل ٿي سگھن ٿا ۽ پاڪستان تي جيڪو به پرڏيهي قرض آهي اهو به لهي ويندو. ذريعن موجب برطانيا چاهي ٿو ته ڪراچيءَ کي نئون هانگ ڪانگ بنايو وڃي ۽ موجوده هانگ ڪانگ ۾ جيڪي ملٽي-نيشنل (گھڻ- قومي) ڪمپنيون آهن سي پنهنجو سمورو ڪاروبار ڪراچي منتقل ڪري وٺن... ذريعن موجب هانگ ڪانگ جي ملٽي- نيشنل ڪمپنين پاڪستان کي آڇ ڪئي آهي ته جيڪڏهن ڪراچيءَ کي فري پورٽ بنايو وڃي ته اهي پنهنجي سڄي ڪاروبار کي ڪراچي کڻي اينديون ۽ پاڪستان تي آءِ ايم ايف (انٽرنيشنل مانيٽري فنڊ) ۽ عالمي بئنڪ جو ۽ ٻيو پرڏيهي قرض لاهي ڇڏينديون. ملٽي-نيشنل ڪمپنيون ۽ دنيا جا چند وڏا سيڙپڪار سينٽرل ايشيا جو مارڪيٽ حاصل ڪرڻ چاهن ٿا.

جان ميجر انهن ڏينهن ۾ ڀارت، بنگلاديش ۽ پاڪستان جي سرڪاري دوري تي نڪتل هو ۽ هن جيڪو ڪجھ بيان ڪيو آهي، ان کي برطانيا سرڪار جي نڪتي نظر جي ترجماني سمجھڻ گھرجي. برطانيا اڄ به فوجي طرح، ٽيڪنالاجي جي حوالي سان اقتصادي حيثيت ۾ دنيا جي سپر پاور ملڪن ۾ شمار ٿئي ٿو ۽ ان جي سامراجي سياسي سرت جي ڌاڪ اڃا سوڌو آمريڪي، يورپي توڙي دنيا جي ٻين ڪيترن ئي ملڪن تي ويٺل آهي ۽ ان حيثيت ۾ هُو بين الاقوامي سامراجي قوتن جي هڪ نمائندي جي حيثيت رکي ٿو. جان ميجر هن وقت برطانيا جو ٻيو ڀيرو چونڊيل ۽ هڪ فعال وزيراعظم آهي. هو برطانوي تاج جو وفادار هڪ ذميوار ۽ سڀ کان مٿاهين انتظامي عهديدار جي حيثيت ۾ ڄاڻايل ملڪن جي سرڪاري دوري تي نڪتل هو. انهيءَ دوري ۾ هن سان گڏ انهن سرمائيدارن جو هڪ وفد به هو، جن جون گھڻ-قومي ڪمپنيون هانگ ڪانگ ۾ موجود آهن. هانگ ڪانگ هن ئي سال جي ڪنهن مهيني، شايد جولاءِ ۾، چيني حڪومت جي حوالي ٿيڻو آهي. چيني حڪومت پاران توڙي جو ڪي ئي ڀيرا ورجائي اعلان ڪيل آهي ته هانگ ڪانگ جي بنيادي معيشتي ڍانچي ۾ ڪا به ڦيرڦار نه ڪئي ويندي ۽ اهو جيئن جو تيئن رهندو، سواءِ ان جي ته ان جو اقتدار اعليٰ چيني حڪومت جي حوالي هوندو، پر پوءِ به عالمي سرمائيدار ڊنل آهن ته متان سندن استحصالي ۽ ڇڙواڳ ڦورو مفادن کي ڪو ڇيهو پهچي، تنهنڪري اهي هانگ ڪانگ جو متبادل ڳولڻ ۽ هٿ ڪرڻ گھرن ٿا. برطانيا معاشي پيداواري سرشتي جي حوالي سان هڪ سرمائيدار ملڪ آهي ۽ عالمي سامراجي قوتن جي ڇڙواڳ ڦورو مفادن جي تحفظ لاءِ هڪ نمائندو پڻ. تنهنڪري کيس ظاهر آهي ته انهيءَ طبقي جي استحصالي مفادن جي نگهبانيءَ جو اونو پڻ شديد آهي، جنهن لاءِ هو چاهي ٿو ته سنڌ جي گادي واري شهر ڪراچي کي هانگ ڪانگ جي متبادل طور آجي بندرگاهه وارو علائقو قرار ڏنو وڃي. ان پاران پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن کي، جن ۾ پنجابي سرمائيدار ۽ جاگيردار ڇانيل آهن، هرکائڻ ۽ لالچائڻ لاءِ هڪ اهڙي چٻاڙيل هڏي اڇلائي ڏيڻ جي آڇ ڪئي وئي آهي جنهن تي لکيل آهي ته اها کائڻ سبب پاڪستان جا، جنهن جو مطلب آهي پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن جا، معاشي ۽ سياسي مسئلا حل ٿي سگھندا. علائقو سنڌ ۽ سنڌين جو، مفاد بين الاقوامي ڦورو سرمائيدارن ۽ سندن جوڙيوالن جو، جن ۾ برطانوين سان گڏ آمريڪي، فرينچ، جرمن وغيره عالمي ڦورو ۽ سامراجي به شامل آهن ۽ ڏس پتو ۽ لالچ وري پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن کي، ته سندن معاشي ۽ سياسي مسئلن جو حل سنڌ جي ان بندرگاهه ۽ علائقي کي آجو بندرگاهه ۽ خودمختيار علائقو قرار ڏيڻ ۾ آهي!

عالمي سرمائيدار ۽ سامراجي قوتون نيٺ، چين جي اقتدار اعليٰ هيٺ، جھڙو آهي تهڙو، هانگ ڪانگ قبول ڪرڻ لاءِ ڇو تيار ناهن؟ انهي سوال جا ٻه ممڪن جواب هي آهن:

1.       عالمي سرمائيدار ۽ سامراجي هانگ ڪانگ مٿان چين جي اقتدار اعليٰ قائم ٿيڻ کان ڊنل آهن ۽ هو سمجھن ٿا ته سندن ڇڙواڳ ڦورو مفاد صحيح نموني پورا نه ٿي سگھندا.

2.       اهي نه ٿا چاهن ته گھڻ قومي ڪمپنين کان ملندڙ ٽيڪس ۽ ٻيو نفعو چيني حڪمرانن کي ملي، ڇو ته اهي متان ان کي عوامي مفاد ۾ استعمال ڪن يا سندن ئي ڦورو مفادن کي ڇيهو رسائن.

پنهنجا معاشي ۽ سياسي مسئلا حل ڪرڻ لاءِ هڪ آجي بندرگاهه، خودمختيار علائقي ۽ پرڏيهي گھڻ-قومي سرمائيدار ڪمپنين جي موجودگيءَ واري اسڪيم جيڪڏهن ايڏي ئي شاندار هجي ها جيڏي ٻڌائي پئي وڃي، ته چين جيڏو وڏو ۽ دنيا جي سڀ کان گھڻي آدمشماري رکندڙ ملڪ هلائيندڙ حڪمرانن کي ڇا ايترو به عقل نه آهي ته پنهنجي ملڪ جا معاشي ۽ سياسي مسئلا حل ڪرڻ لاءِ هانگ ڪانگ کي جيئن آهي تيئن يعني آجو بندرگاهه، خودمختيار علائقو ۽ پرڏيهي گھڻ-قومي ڪمپنين جي سرمائيدارن جي سيڙپ گاهه رهڻ ڏين؟ ۽ ڇو اتي پنهنجو اقتدار اعليٰ قائم رکڻ گھرن ٿا؟ انهي سوال جو هڪ ئي سڌو ۽ سادو جواب آهي ته چيني حڪمران ڪهڙين به وڏين لالچن باوجود هانگ ڪانگ تان هٿ کڻڻ لاءِ انهيءَ ڪري تيار ناهن جو منجھن وطن دوستيءَ ۽ قومي غيرت جو جذبو موجود آهي. سندن نظر ۾ ضرور ڪي اهڙا وڏا مفاد آهن جن جي ڪري کين اها پرواهه ئي ناهي ته گھڻ-قومي سرمائيدار ۽ سامراجي ڪمپنيون اتان نڪري وينديون. اهي آخر ڪهڙا مفاد آهن؟ انهي سوال جو جواب ڳولڻ کان اڳ ضروري آهي ته ڄاڻايل خبر جو آخري حصو ڌيان سان پڙهيو وڃي، جيڪو چوي ٿو: ”ذريعن موجب ڪراچيءَ کي جيڪڏهن آزاد ۽ خودمختيار فري پورٽ بنايو ويو ته پوءِ ان کي به سامونڊي رستي سان پنهنجو مال ٻين ملڪن ڏانهن موڪلڻ لاءِ فري پورٽ جي انتظاميا کي ٽيڪس ڏيڻو پوندو...“

هنن لفظن مان ظاهر ٿئي ٿو ته تجويز ڪيل آجي بندرگاهه جي انتظاميا ئي سڀ کان وڌيڪ طاقتور ۽ بااختيار قوت هوندي يعني ان آجي بندرگاهه جي حيثيت ڪنهن هڪ مڪمل آزاد، خودمختيار ۽ پنهنجو اقتدار اعليٰ رکندڙ علائقي/ ملڪ واري هوندي جتي ”پاڪستان“ جي هر رهاڪوءَ کي سمنڊ رستي وڻج واپار ڪرڻ لاءِ ٽيڪس ادا ڪرڻي پوندي، جنهن تي تصرف آجي بندرگاهه جي انتظاميا جو هوندو، جيئن اڄ تائين هانگ ڪانگ ۾ رهندو پئي آيو آهي. چيني حڪومت هانگ ڪانگ تي پنهنجو اقتدار اعليٰ قائم ڪرڻ سبب هانگ ڪانگ جي سموري انتظامي ڪمائيءَ جي مالڪ ٿي ويندي. پاڻ انهي کي استعمال ڪرڻ سبب ڪا به اهڙي ٽيڪس نه ڀريندي جنهن تي تصرف سندس نه، پر آجي بندرگاهه جي انتظاميا جو هجي، ۽ اهو ئي سبب آهي جو عالمي سرمائيدارن کي هانگ ڪانگ تي چين جو اقتدار اعليٰ قبول ناهي، (هانگ ڪانگ جي انتظاميا تي قبضو درحقيقت سندن ئي هٿن ۾ آهي).

ساڳيو سوال ڪراچيءَ کي آجو بندرگاهه بنائڻ جي حالت ۾ به اڀري ٿو. سمنڊ رستي وڻج واپار تي ”پاڪستان“ کي به جيڪڏهن ٽيڪس ڏيڻي پوندي، جنهن تي تصرف آجي بندرگاهه جي انتظاميا جو ئي هوندو، ته پوءِ ڪراچي کي آجو بندرگاهه بنائڻ سان ”پاڪستان“ جا معاشي ۽ سياسي مسئلا ڪيئن حل ٿيندا؟ اصل ڳالهه هيءَ آهي ته پاڪستان تي آءِ ايم ايف، عالمي بينڪ ۽ ٻين ملڪن جو قرض لاهڻ جي آڇ درحقيقت ”آجي بندرگاهه ڪراچي“ جي قيمت آهي. عالمي سامراجين کي جيئن چين جي اقتدار اعليٰ هيٺ هانگ ڪانگ قبول ناهي، تيئن پاڪستان جي اقتدار اعليٰ هيٺ ڪراچي قبول ناهي. اهي قيمت ڏئي ڪراچيءَ کي آجي بندرگاهه جي نالي هيٺ درحقيقت پنهنجي قبضي ۾ آڻڻ گھرن ٿا، اهي ڄڻڪ پڳڙيءَ يا پٽي تي ڪراچيءَ کي آجي بندرگاهه جي نالي هيٺ درحقيقت پنهنجي قبضي ۾ آڻڻ گھرن ٿا، جيئن اڄ تائين وٽن هانگ ڪانگ رهيو آهي. اها بهرحال سوچڻ جوڳي ڳالهه آهي ته ڇو آمريڪا ۽ يورپ کنڊن جا گرم سامونڊي ڪنارو رکندڙ ملڪ پنهنجي ڪنهن هڪ علائقي کي اها ساڳي هانگ ڪانگ واري حيثيت ڏيڻ لاءِ تيار ناهن؟ ۽ مقصد جيڪڏهن وچ-ايشيا ۾ مارڪيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ يا قائم رکڻ لاءِ ايشيا ۾ ئي اڏو ٺاهڻ آهي ته عالمي سامراجين جون مفاد پرست نظرون هروڀرو ڇو صرف سنڌ جي ڪراچيءَ واري بندرگاهه تي ئي کپي ۽ محدود ٿي ويون آهن؟ ۽ ڇو جپان کان ويندي سڄو هندي وڏو-سمنڊ ڦِري سعودي عرب تائين ڪو به ٻيو ملڪ اهڙي عاليشان اسڪيم کي، جيڪا ٻڌايو ٿو وڃي ته ملڪ جا سمورا معاشي ۽ سياسي مسئلا حل ڪري خوشحاليءَ جي کير ۽ مکڻ جون نديون وهائي ڇڏيندي، پنهنجي ڪنهن علائقي ۾ قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناهي؟ هن آخري سوال جو جواب وري به چيني حڪمرانن کي نظر ۾ رکي، اهو ئي ڏئي سگھجي ٿو ته جپان کان ويندي سعودي عرب تائين گرم سامونڊي ڪنارو رکندڙ ملڪن جي حڪمرانن کي، توڙي جو ڪي ئي عالمي سامراجي قوتن جا پير-چَٽُو آهن، وري به پنهنجي وطن ۽ علائقي سان پيار آهي ۽ اهي چند ٽَڪن عيوض پنهنجي وطن جو ڪو علائقو عالمي سامراجي قوتن جي مستقل قبضي ۾ ڏيڻ نه ٿا گھرن. البت پاڪستاني حڪمرانن جي نوعيت ڪجھ ٻي آهي.

پاڪستاني حڪمران

1- پاڪستان جو ”اصلي تي وڍو“ ۽ مستقل حڪمران پنجاب جو سرمائيدار ۽ جاگيردار پئي رهيو آهي، جنهن جي ڇڙواڳ ڦورو مفادن لاءِ پاڪستان جي سڄي، ڳجھي توڙي ظاهري، انتظامي مشينري ڪم ڪندي رهي آهي. وطن دوستيءَ ۽ قومپرستي جي عمومي تشريحن کي نظر ۾ رکيو وڃي، ته اڳوڻي توڙي هاڻوڪي پاڪستان جي ڪنهن به ٻئي علائقي جي حڪمران طبقن جي ڀيٽ ۾ پنجاب جو سرمائيدار ۽ جاگيردار وڌيڪ وطن دوست ۽ قومپرست نظر اچي ٿو. هو پاڪستان ۾ توسيع پسند، قبضي گير ۽ شاونسٽ ۽ عالمي سامراجي قوتن آڏو چمچو ٿي رهيو آهي. هن هر قسم جي سازش، مڪاري ۽ داداگيري ڪري، جنهن لاءِ خاص ڪري اسلام ۽ ملڪي سالميت جي لفظن کي استعمال ڪيو پئي ويو آهي، پاڪستان جي باقي علائقن تي پنهنجي مخصوص ڦورو بالادستيءَ کي قائم رکيو آهي. ان لاءِ هن مارشل لا ۽ فوجي حاڪميت جي بي رحم ۽ غير جمهوري ڏنڊي کان ڪم پئي ورتو آهي. جنرل ضياءُالحق کان به ڪم ورتائين پر ڪن سببن جي ڪري فوج کي سول روپ ڏئي اقتدار ۾ شامل نه ڪري سگھيو، ته هاڻي صدر لغاري وسيلي ”قومي دفاعي ۽ سلامتي ڪائونسل“ جي نالي ۾ ان کي عملي روپ ڏنو ويو آهي. هو پاڪستان تي حاڪميت قائم رکڻ لاءِ پنهنجا پارٽنر، حصيدار يا جوڙيوال بدلائيندو پئي رهيو آهي.

2- پاڪستان ٺهندي ئي گھڻي ڀاڱي مشرقي پنجاب جي ”مهاجرن“ کي پاڻ وٽ پنهنجي پسند جيتري تعداد ۾ قبول ڪندي ”فاضل“ مهاجرن کي، جن مان گھڻن جو واسطو ڀارت جي مسلم اقليتي صوبن سان هو، سنڌ ڏانهن موڪلي ڇڏيو، جتي انهن ”مهاجر“ جي نالي ۾ پاڻ کي منظم ڪيو ۽ مرڪزي حڪومت جي سهڪار سان سنڌ جي بي پناهه پيداواري وسيلن ۽ ڪجھ شهرن تي قابض ٿي ويا جن ۾ سرفهرست ڪراچي هو، جنهن کي سازش ۽ دادا گيريءَ سان سنڌ کان ڌار ڪري مرڪزي علائقو قرار ڏنو ويو ۽ هتان سڄي پاڪستان تي حڪومت ڪئي ويندي رهي. ناجائز رعايتن، معاشي سهڪار ۽ مرڪزي ۽ صوبائي ملازمتن سبب ”مهاجر“ سرمائيدار ۽ بيورو ڪريسي بي انتها مضبوط ٿيا. سڄي پاڪستان جي ڪل ڪمائيءَ جو 45 سيڪڙو جيڪڏهن پنجابي حاڪمن جي حوالي هو ته 35 سيڪڙو ”مهاجر“ حاڪمن جي قبضي ۾، باقي پاڪستان کي رڳو 20 سيڪڙو مس ٿي مليو. پنجابي حاڪمن کي اها ڳالهه نه وڻي تنهنڪري ون يونٽ مڙهي مهاجر سرمائيدار کي مليل رعايتن ۾ گھٽتائي ڪرڻ شروع ڪئي، ان هوندي به مهاجر خوش هو، ڇو ته کيس وري به ايترو ڪجھ مليو پئي جيڪو سندس قدبت کان گھڻو وڌيڪ هو. قبضي کي وڌيڪ پختو ڪرڻ لاءِ ايوبي مارشل لا مڙهيو ويو، جنهن ۾ پڻ مهاجر سرمائيدار ۽ بيورو ڪريٽ خوش هو. مظوم قوميتن پاران جمهوري جدوجھد کان مجبور ٿي، پنجابي مهاجر مستقل مفاد کي ون يونٽ ٽوڙڻو پيو ۽ عام چونڊون ڪرائڻيون پيون. پاڪستان ۾ پهرئين حقيقي جمهوري عمل جي نتيجي ۾ بنگالين جي اڪثريت سان قائم ٿيندڙ حڪومت کي پنجابي مهاجر مستقل مفاد ڏنڊي جي زور تي ٿڏي ڇڏيو ۽ بنگال جي سٻاجھي ڌرتيءَ تي 45 لک کن بيگناهه ۽ معصوم بنگالي ڪهي ۽ 10 لک کن بنگالي عورتن جي عزتن کي پامال ڪندي انهن کي الڳ ڪري ڇڏيو. پنجابي مهاجر مستقل مفاد پاڪستان اندر پنهنجي ئي هم وطن ۽ هم مذهب انسانن خلاف ايڏو ئي بي رحم ۽ جلاد هو ۽ آهي، پر هو پرڏيهي عالمي سامراجين جا پير چَٽڻ لاءِ هر گھڙيءَ آتو رهيو، آمريڪي سامراج کي پيرين پئي هت وٺي آيو ۽ ان جو غلام ٿيو، جڏهن ته اڳوڻي سويت يونين پاران وڌايل دوستيءَ ۽ سهڪار جو هٿ قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيائين جنهن کيس پنهنجن پيرن تي بيهارڻ پئي گھريو.

3- ”نئين“ پاڪستان ۾ ذوالفقار علي ڀُٽي جي سربراهيءَ هيٺ پهرئين ”جمهوري“ حڪومت ٺاهي ويئي، جنهن مڪمل اتفاق راءِ سان هن ملڪ کي پهريون ڀيرو عوامي آئين ٺاهي ڏنو، جنهن تي به مظلوم قومن کي ڪي اختلاف هئا. توڙي جو هُو جاگيردار طبقي جو فرد هو پر هڪ حد تائين روشن دماغ ۽ جمهوريت پسند پڻ هو. سندس حڪومت جي ڏينهن ۾ ڪوشش ڪئي وئي ته مظلوم قومن ۽ پوئتي رکيل علائقن کي ڪي قدر حق ۽ رعايتون ڏئي اڳتي آندو وڃي، پر اها ڪوشش انهيءَ سلسلي ۾ پڌري ڪيل حد تائين اڳتي وڌي نه سگھي ۽ هٿياربند قوتون هڪ ڀيرو وري بلوچستان ۽ سرحد ۾ دخل اندازي ڪري ويهي رهيون، جڏهن ته پنجابي-مهاجر مستقل مفاد کيس وڌيڪ برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه هو.

4- انهيءَ جمهوري دور ۾ سنڌي ماڻهن ۽ سنڌ جي پٺتي رکيل علائقن کي جيڪي ٿوريون ڪي سهولتون مليون، ڀُٽي جو اقتدار ڊاهيندڙ جنرل ضياءَ اهي هڪ ڀيرو وري کسي ورتيون. جنرل ضياءَ وسيلي جيڪو اقتدار مڙهيو ويو اهو پنهنجي طبيعت ۾ انتهائي بدنيت، ڪميڻو، ڪٺور، ڪوڙو، سازشي ۽ ڪيني پرور هو. هٿياربند قوتن ۾ تعداد جي بنياد تي توازن جوڙيو ويو ۽ پنجابي ۽ مهاجر سان گڏ پٺاڻ کي به نوازيو ويو. پنجاب جي مفاد کي لوڏو ئي ڪو نه هو، پٺاڻ کي جيڪو ڪجھ مليو اهو اڳوڻي مراعات يافته ”مهاجر“ جي فالتو حصي مان ڏنو ويو پر هو هاڻي پنهنجي سڻڀي ٽڪر مان هڪ ذرو به ڪنهن کي ڏيڻ لاءِ تيار نه هو. شهزاد منظر لکي ٿو: ”اها ڳالهه ريڪارڊ ۾ موجود آهي ته بنگالين جيان سنڌين کي به سول ۽ ملٽري سروسز ۾ اچڻ جو موقعو نه ڏنو ويو. ان جو اندازو هن ڳالهه مان ڪري سگھجي ٿو ته 1960ع واري ڏهاڪي ۾ اعليٰ ترين فوجي آفيسرن ۾ سنڌي هڪ به نه هو. پاڪستان جي سياست ۾ ايوب خان جي مارشل لا کان پوءِ هٿياربند فوجون اهم ڪردار ادا ڪنديون رهيون آهن، پوءِ اهو ڪردار ظاهري هجي يا لڪل. افسوس جي ڳالهه اها آهي ته پاڪستاني فوجن ۾ رڳو پنجابي، مهاجر ۽ پختون هئڻ جي ڪري بنگالي ۽ سنڌي هڪ عرصي تائين هٿياربند فوجن جي باري ۾ اهي جذبا نه رکندا هئا جيڪي پنجابي ۽ مهاجر ۽ هڪ حد تائين پٺاڻ رکندا هئا. ان جو سبب اهو آهي ته هڪ خاص پاليسيءَ هيٺ بنگالين ۽ سنڌين کي فوج کان پري رکيو ويو.“ (ڏسو ”سنڌ ڪي نسلي مسائل“ ص 98- 99)

1973ع کان 1983ع تائين پاڪستان جي اعليٰ ترين سول بيوروڪريٽن جي نسلي سڃاڻپ هن طرح رهي:

 نسل             تعداد            سيڪڙو

پنجابي    1727       89.48

پختون    287          12.8

مهاجر     1070         29.2

سنڌي     90            5.2

بلوچ      9             2.5

ٻيا         349          95.9

                               (ڏسو مٿيون حوالو، ص 100)

جنرل ضياءَ جي حڪومت دوران سنڌ جي وطن دوست ۽ قومپرست شعور کي ڪچلڻ لاءِ ٻين ڪيترن ئي عملن سان گڏ هڪ ڪم ايم ڪيو ايم کي منظم ڪرڻ ۽ طاقتور بنائڻ هو، جنهن لاءِ کيس قانون کي لتاڙڻ جي موڪل به مليل هئي. جنرل ضياءَ جي اقتدار دوران ئي نسلي، لساني، مذهبي، علائقائي، فرقيوراڻي، ذات پرستاڻي ۽ ٻيون ڪي ئي نفرتون وڌايون ويون، هٿيارن جي ڏيتي ليتي عام ٿي ۽ بدامني وڌائي ويئي ۽ هيروئن سان گڏ نشيدار شين جو واهپو وڌائي ماڻهن جي اخلاقي قدرن کي نيچ ڪيو ويو.

سنڌي جاگيردار طبقو

انگريز سامراج سنڌ ۾ سنڌي جاگيردار وسيلي پنهنجو اقتدار هلائڻ شروع ڪيو تڏهن مجموعي طرح سڄو سنڌي جاگيردار طبقو ڏهاڙي سندس بوٽ چَٽي صاف ڪندو هو. ڪجھ انفرادي مثالن کان سواءِ باقي سڀ سنڌي جاگيردار قومي غيرت ۽ وطن دوستيءَ جي جذبن کان مڪمل طرح وانجھا هئا ۽ آهن، انهن کي رڳو پنهنجي پنهنجي تَر ۾ پنهنجي حاڪميت گھربل هئي، جنهن وسيلي هو پنهنجي راڄ ڀاڳ کي لتاڙي، لوئي، ماري، بند ڪرائي، ننگ کڻائي، ڌاڙا هڻائي، جاهل رکي ۽ ٻيون بدمستيون ڪري پنهنجي ڪنٽرول ۾ رکي سگھن. انگريزن جي وڃڻ کان پوءِ سنڌي جاگيردار طبقو ان جي جانشين ڪارن حڪمرانن جو بوٽ چٽيندو رهيو آهي. ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڌار ڪيو ويو، ون يونٽ مڙهي سنڌ جي وجود گم ڪيو ويو، سنڌ جون زمينون ورهائجي ويون، سنڌي ٻوليءَ کي ميسارڻ جِي سازش ٿي، ون يونٽ خلاف مهم هلي، پر سنڌي جاگيردار طبقو ننڊ ڪندو رهيو، ڪنهن به وطن دوست جدوجھد ۾ عملي طرح شامل نه ٿيو، اٽلو سرڪار وٽ پاڻ کي سرخرو ڪرڻ لاءِ چغل ۽ گوال ٿي بيٺو رهيو. اهو هر حڪومت ۾ شامل رهيو آهي پر سِيس نوائي فرمانبردار ٿي گذاريو اٿائين ۽ سنڌ جي پوئتي پيل ۽ رکيل علائقن ۾، ايتري قدر جو پنهنجي تر ۾ به، ڪو ترقياتي ڪم ڪرائڻ کان ٻَرو پيو چڙهندس. اُهو ذوالفقار علي ڀُٽي جي چوڌاري موجود هو، هن پاران هزارين خواهشن باوجود اسڪول ٺهيو ته ان کي اوطاق ڪري ڇڏيائين، اسپتال ٺهي ته ڊاڪٽر ڀَڄايائين، روڊ ٺهيو ته اعتراض اٿاريائين ۽ نيٺ کيس ڦاهي چاڙهائي دم پٽيائين. سدائين سرڪاري گولن جو به غلام ٿي رهيو ۽ سنڌ جو ناسور آهي جنهن جو اڪيلو علاج ڪوري ڪڍي ڇڏڻ آهي، نه ته ماري قبر ڀيڙو ڪندو. اڄ اهو سنڌ جي لڳ ڀڳ هر اليڪشني پارٽيءَ ۾ موجود آهي ۽ سندس چڙهندڙ سج جو سلامي هجڻ، پنهنجا مارائي خوش ٿيڻ، وطن ۽ قوم سان غداريون ڪري، ڊاڙون هڻڻ واري فطرت کان هر سنڌي واقف ٿي چڪو آهي. ان کان آئيندي لاءِ اها اميد رکڻ ته پنهنجي تَر، راڄ، وطن ۽ قوم لاءِ ڪو چڱو ڪم ڪندو، سج کي اولهه مان اڀارڻ جھڙي ناممڪن خواهش آهي.

ڇا سنڌي ماڻهو ڪراچيءَ تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار آهن؟

وطن دوستيءَ ۽ قومي غيرت جو جذبو رکندڙ ڪو هڪ به اهڙو سنڌي موجود ناهي جيڪو ڪيڏي به وڏي لالچ يا ڌوڪي ۾ اچي پنهنجي وطن جي ڪنهن هڪ چورس انچ تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار هجي، البت وطن دوستيءَ ۽ قومي غيرت کان وانجھيل فرد چند ڏينهنِ جي اقتداري چشڪي، معمولي رعايتن يا ڪجھ ڏوڪڙن ڪاڻ پنهنجي ذهن ۽ ضمير ته ڇا، قوم ۽ وطن جو به سودو ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا. ڪراچي ته انهن لاءِ ڄڻڪ اوپري شيءِ آهي جنهن کي وڪڻندي ويرم ئي نه وجھندا. وطن دوستيءَ ۽ قومي غيرت کان وانجھا اهي فرد پنهنجي ٻُوٿ تي ڪو به نقاب چاڙهي سگھن ٿا، ايتري قدر جو پاڻ کي ٻين سڀني سنڌ واسين کان وڏو غيرتمند، قومپرست ۽/يا وطن دوست پڻ چئي سگھن ٿا. انهن جون غيرتون درحقيقت ايترو ته غرق ٿيل ۽ ماريل آهن جو اهي اهو ڪم علي الاعلان ڪري سگھن ٿا. ٻهروپ ڀري سنڌ ۽ سنڌين جا خيرخواهه بلڪه عاشق بنجي اهي اهي لفاظيون، تشريحون ۽ تاويلون ڪندا، جو هڪ سڌو سادو سنڌي ته ڇا، چڱو ڀلو سمجُھو ۽ ڏاهو ماڻهو به سندن منطقي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي پنهنجو مٿو وڃائي سگھي ٿو، تنهنڪري سنڌ ۽ سنڌين جي هر سڄڻ ۽ گھڻ گُھري کي، پوءِ اهو زندگيءَ جي ڪهڙي به شعبي سان تعلق رکندڙ هجي، پهري-سجاڳ ۽ ذهني طرح هوشيار رهڻ گھرجي ۽ جيترو ڪجھ سندس وَس ۾ آهي، انهي کي پوري جوابداريءَ ۽ ذميواريءَ سان نڀائڻ گھرجي.

هن مضمون جي ابتدا ۾ ڏنل خبر موجب، سنڌ ۾ ممتاز علي ڀُٽي کي نگران وڏو وزير ٺاهڻ ڪراچيءَ کي فري پورٽ بنائڻ جي ڳجھي رٿا جو حصو آهي. ممتاز علي ڀٽو ڪجھ ڏينهن اڳ سيوهڻ کي سنڌ جي گاديءَ وارو هنڌ بنائڻ جو اشارو پڻ ڏئي چڪو آهي. ممتاز علي ڀٽي پاران سيوهڻ کي سنڌ جي گادي بنائڻ وارو خيال خاص ڌيان جوڳو آهي. ان کي پهريائين محض اليڪشني چشڪو سمجھيو ويو هو، پر پوءِ هو اهو خيال ورجائي پيش ڪندو رهيو، تان جو هفتو ڏيڍ اڳ انهيءَ حوالي سان ”برسات“ پاران ممتاز علي ڀٽي سان هڪ انٽرويو به شايع ٿي چڪو آهي. اهو موضوع هڪ ڌار مضمون جي تقاضا ڪري ٿو. هتي رڳو ايترو چئي سگھجي ٿو ته اها ڳالهه ڪراچيءَ تان سنڌين جي مالڪيءَ واري دعويٰ ختم ڪرڻ جي سلسلي ۾ هڪ وک طور ڳڻي سگھجي ٿي. مٿان وري جان ميجر پاران ڪراچيءَ کي آجو بندرگاهه بنائڻ جي ڳالهه ۽ برطانيا ۽ عالمي سامراجي قوتن جي اهڙي خواهش انهيءَ خيال کي وڌيڪ پختو ڪري ٿي ته سنڌ جي بندرگاهه ڪراچي تي ڪي ئي ميريون نظرون کتل آهن. بينظير ڀٽو چيو آهي ته ”ممتاز ڀٽي ڪراچيءَ کي سنڌ کان ٽوڙڻ واري سازش کي وڌيڪ آسان بنائي ڇڏيو آهي.“ (عوامي آواز، 22 جنوري 1997ع) جنهن جو صاف مطلب هي آهي ته اها سازش گھڻو اڳ کان هلندڙ آهي، پر ڪڏهن کان؟

ڪراچيءَ خلاف سازشون

سنڌ خلاف پرڏيهي پرمار سازشون ۽ چڙهايون هونئن ته قديم زماني کان هلندڙ آهن، پر ويجھڙ ماضيءَ ۽ پنجاب جي حوالي سان ڳالهه ڪجي ته پنجاب جون توسيع پسند، قبضي گير ۽ لالچي نظرون سنڌ تي گذريل صدي جي پوئين اڌ کان کتل آهن. سنڌ کي جڏهن بمبئي پريزيڊنسي جو حصو بنايو ويو تنهن کان پوءِ جڏهن به سنڌ جي صوبائي خودمختياريءَ جو سوال اٿيو يا بمبئي پريزيڊنسيءَ جي حدن ۾ ڦيرڦار جي ڳالهه نڪتي، پنجاب پاران هڪدم مختلف ”دليل“ ڏئي سنڌ کي پنجاب سان ڳنڍڻ جي ڳالهه ڪئي وئي. هزارين حيلن کان پوءِ، 1935ع ۾ جڏهن سنڌ صوبو بحال ڪيو پئي ويو، تڏهن به پنجاب پاران ان جي خودمختياريءَ جي مخالفت ٿي ۽ سنڌ کي پنجاب جو علائقو قرار ڏيڻ جي آڇ ڪئي وئي. انگريز پرمار ڪيڏو به بدنيت هو پر پنهنجن ڪن طي ڪيل اصولن جي پوئواري ضرور ڪندو هو. ان نيٺ سنڌ کي صوبو بنائي ڇڏيو. ٿيڻ ته ائين گھربو هو ته سنڌ پنهنجي مڪمل آزاديءَ ۽ سوورينٽيءَ (اقتدار اعليٰ) لاءِ جدوجھد هلائي ها، پر انگريز سامراج جي ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو“ واري پاليسيءَ سبب انهن ڏينهن تائين خاص ڪري موجوده ڀارت جي وڏن شهري علائقن ۾ مذهبي ڪٽرپڻو عروج حاصل ڪري چڪو هو. سنڌ جو ڪم ظرف، عياش ۽ بدڪردار جاگيردار پنهنجون لکين ايڪڙ زمينون هندو وياج خور وٽ گروي رکي، مال هضم ڪري چڪو هو. ان محسوس ڪيو ته مذهبي ڪٽرپڻي کي زور وٺائبو ته هندو وياج خور کان بنا قرض ڏيڻ جي زمينون موٽائي سگھجن ٿيون ۽ ان ائين ڪيو.

پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ پهرين چئن مهينن ۾ ئي سنڌ جي حڪمران جاگيردار طبقي محسوس ڪري ورتو ته هو ڪارن حڪمرانن جو غلام بنجي چڪو آهي ۽ سندن مرضيءَ جي خلاف ڪجھ به ڪري نه ٿو سگھي، نه ته چند ڏينهن لاءِ مليل ڪرسي به وڃائي ويهندو. کانئس پهريون ڪم ڪراچيءَ کي مرڪزي علائقو قرار ڏيڻ جو ورتو ويو ۽ هن معمولي مفادن ڪاڻ انتهائي بيغيرتيءَ سان سنڌ جي دل جو سودو ڪري ڇڏيو. ڪجھ عرصي کان پوءِ ڪراچيءَ مان سنڌ يونيورسٽيءَ کي ۽ اڃا ڪجھ عرصو پوءِ سنڌي ٻوليءَ کي نيڪالي ڏني وئي. سنڌي هندن خلاف فساد ته پرڏيهي پناهگيرن جي اچڻ سان ئي شروع ڪيو ويو، پر جڏهن جاگيردار جي اک کلي، تڏهن هن ڏٺو ته نه رڳو هندن جي پر انهن وٽ گروي رکيل سنڌي جاگيردار جي زمين به ڀارت کان آيل مسلمان ڀائرن جي حوالي ٿي وئي هئي ۽ سنڌي هندو ڪيڏا به خراب هئا پر گھٽ ۾ گھٽ سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ سان وفادار هئا، جڏهن ته نوان آيل مسلمان ڀائر ته انهن جا به ويري نڪتا. سنڌي جاگيردار جي به، ٻين جيان، فطرت هئي ته ڏاڍي آڏو جھڪي پوي ۽ هو جُھڪيو، ايترو جھڪيو جو ان کان وڌيڪ جھڪڻ جي گنجائش ئي نه رهي. ون يونٽ ٺهيو، تڏهن به هُو جھڪيل رهيو. سنڌ جو نقشو ڌرتيءَ گولي تان ميسارجي ويو!

سنڌ جي آباديءَ جي توازن کي تبديل ڪرڻ ۽ اصلوڪن قدرتي سنڌين کي اقليت ۾ بدلائڻ لاءِ نه رڳو ڀارت جي مختلف علائقن کان ماڻهو گھرايا ويندا رهيا، پر سنڌ جي اترين پاڪستاني علائقن پنجاب ۽ سرحد کان به اڻڳڻ انسانن جي وهڪ سنڌ ڏانهن شروع ڪئي وئي، جن جو پڻ خاص زور ڪراچيءَ تي هو. سنڌين جي وطن دوستيءَ کي ماٺو رکڻ ۽ جڪڙڻ لاءِ ”مهاجر“-پنجابي-پختون متحده محاذ کي سياسي هٿيار طور ڪتب آندو ويو. سنڌي مسلمانن لاءِ ڪراچيءَ ۾ سيڙپڪاريءَ ۽ واپار جا دروازا اڳ ئي بند ڪيا ويا هئا ۽ سنڌي هندن کي ڪڍيو/لڏايو ويو هو، تنهنڪري به، ۽ ڪراچي تي اردودانن جي ثقافتي ۽ لساني قبضي سبب به ڪراچيءَ جي سماجي زندگيءَ جو ڍنگ سنڌين لاءِ اوپرو بنايو ويو.

ون يونٽ ٽوڙڻ مهل هڪ مهم هلائي وئي ته ڪراچيءَ مان سنڌ کي ڪو به فائدو ناهي، تنهنڪري ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڌار رکيو وڃي. اها سازش به ناڪام ٿي، توڙي جو سنڌ جا ڪي ئي سياسي اڳواڻ پڻ انهيءَ پروپيگنڊا جو شڪار ٿي چڪا هئا. صوبن جي بحاليءَ کان ترت پوءِ پاڪستان ۾ عام چونڊون ٿيون. بنگالين جي اڪثريت ۽ جمهوريت پسنديءَ کان ڊڄي انهن کي الڳ ڪيو ويو، ڇو ته پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن ۽ سندن جوڙيوالن کي اها ڳالهه ڪنهن به شرط تي پسند نه هئي ته هن ملڪ ۾ جمهوري سرشتو رائج ٿئي ۽ مظلوم قوميتن کي حق ملن. نئين پاڪستان جي حڪومت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حوالي ڪئي وئي ڇو ته پاڪستان جي حقيقي حڪمرانن محسوس ڪري ورتو هو ته في الوقت پاڪستان جو عوام ڪنهن به صورت ۾ فوجي راڄ کي قبول نه ڪندو، ڇو ته هٿياربند فوجون خود پاڪستاني حڪمرانن جي پرچار جو شڪار بنجي چڪيون هيون ۽ انهن جي لفظن موجب بنگال ۾ هٿيار ڦٽا ڪري پنهنجو اخلاقي قدر ڪيرائي چڪيون هيون. سنڌ ۾ صوبائي حڪومت به پيپلزپارٽيءَ جي ٺهي، جنهن جو وزيراعليٰ ممتاز علي ڀٽو هو. سنڌي ٻوليءَ جي کسيل حيثيت واپس ورائڻ لاءِ سنڌ اسيمبليءَ ۾ ”سنڌي ٻوليءَ جو بل“ پيش ڪيو ويو، جنهن جي خلاف اردو ڳالهائيندڙ سرمائيدارن، سياستدانن، صحافين، دانشورن ۽ ڪامورن هڪ تعصبي مهم جاري ڪئي ۽ ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد ۾ وڳوڙ ڪرايو. سنڌي جاگيردار پنهنجي فطري بزدليءَ ۽ ڪارن حڪمرانن جي گولائپ سبب هڪدم جھڪي پيو ۽ سنڌي ٻوليءَ جي نفاذ جو عمل 12-سال پوئتي ڪيو ويو جيڪو اڄ تائين، 24-سال گذري وڃڻ کان پوءِ به ڪنهن کي ياد ئي ناهي، ايتري قدر جو هن وقت سنڌ جي نگران وزيراعليٰ ممتاز علي ڀُٽي کي به ياد نه رهيو آهي. سرڪاري ميڊيا تي سنڌي ٻوليءَ خلاف ساڳيو تعصبي رويو اڄ به جاري آهي. انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته پيپلزپارٽيءَ جي ان حڪومت دوران مرڪز توڙي صوبي ۾ ڪجھ سنڌين کي ڪي ملازمتون ۽ ننڍي پيماني جي صنعتڪاريءَ جو موقعو مليو. پيسو سنڌي جاگيردار وٽ هو پر صنعتڪاري هن جي جاهل ۽ بدڪار فطرت جي خلاف هئي، تنهنڪري ان گھربل حصو نه ورتو. جڏهن ته ملازمتون وري پنجابي ۽ اردو ڳالهائيندڙن جي اکين ۾ ڪنڊوٿي پيون. ايم ڪيو ايم پاران اڄ به سنڌين کي ان زماني ۾ مليل ملازمتن تي پٽڪو جاري آهي، جڏهن ته ضياءَ الحق جي اقتدار دوران انهن مان وڏي انگ کي ختم ڪيو ويو.

جنرل ضياءَ الحق جي اقتدار دوران جتي ٻيون هر قسم جون برايون وڌايون ويون، اتي سنڌ جي وجود ۽ سالميت خلاف ٽي خصوصي سازشون به عمل هيٺ آيون:

(1) مهاجريت جي پرچار ڪندڙ ڪي ئي تنظيمون جڙيون، جن ۾ الطاف حسين ۽ سندس ايم ڪيو ايم کي خصوصي شهرت، رعايت ۽ سهولت ڏني وئي.

(2) غيرقانوني پرڏيهي ماڻهن جي ناجائز آبادڪاري ڪئي وئي. اڄ ڪراچيءَ جي ڪل انساني آبادي جيڪڏهن هڪ ڪروڙ 30 لک آهي، ته ان ۾ غيرقانوني پرڏيهين جو انگ ڪنهن به طرح 20 لک کان گھٽ ناهي. اها غيرقانوني پرڏيهي آبادي ڪراچيءَ جي ڪل ڪمائيءَ جو لڳ ڀڳ ڇهون حصو کايو ڦٻايو وڃي. جن کي ايم ڪيو ايم ”مهاجر“ سڏي ٿي انهن ۾ پڻ چڱو چوکو انگ انهن جو آهي جيڪي اڄ به اصولي طرح ڀارت جا قانوني شهري آَهن ۽ سنڌ ۾ انهن جي حيثيت غيرقانوني پرڏيهيءَ واري آهي.

(3) سنڌين ۾ ذات پرستيءَ ۽ قبيلائي جھيڙن جو رجحان وڌايو ويو، جنهن سنڌي قوميتي شعور ۽ يڪجهتيءَ کي سخت ڇيهو رسايو آهي.

پاڪستان ٺهڻ جي ڏينهن تائين، ڪراچي اسريل سنڌي ثقافت جو مثالي شهر هو ۽ هتي جو لڳ ڀڳ هر رهاڪو پاڻ کي سنڌي سڏائيندي فخر ڪندو هو. انهن ۾ سنڌي هندوءَ سان گڏ عيسائي، پارسي، بوهري وغيره به هئا ته گجراتي، ڪاٺياواڙي، ڪڇي وغيره به. پاڪستان ٺهندي ئي خاص ڪري ڪراچيءَ مٿان ڄڻڪ ڀارتي ثقافتي يلغار ٿي وئي. ڪراچيءَ مان خاص ڪري هندو سنڌين کي، جيڪي سياسي معاشي، سماجي ۽ صنعتي طور مسلمان سنڌين کان وڌيڪ اسريل هئا، سازشي ۽ تعصبي جھيڙا ڪري/ڪرائي سنڌ ڇڏي وڃڻ تي مجبور ڪيو ويو. اهڙيءَ طرح آباديءَ جو توازن اڃا وڌيڪ (سنڌين جي حوالي سان) خراب ٿيو. ڪراچيءَ کي مرڪزي علائقو ٺاهڻ، اتي شهر جي گنجائش کان وڌيڪ ڀارتي مسلمانن کي آباد ڪرڻ، انهن کي مسلماني ۽ مهاجريت جي ڇانو هيٺ خصوصي نموني ۽ رعايتون ڏئي ورسائڻ، مڪاريءَ ۽ چالاڪيءَ سان هندو سنڌين جي سموري صنعت ۽ ملڪيت انهن جي حوالي ڪرڻ، سنڌي ٻوليءَ کي زوريءَ نيڪالي ڏيڻ ۽ ان جي جاءِ تي اردوءَ کي رائج ڪرڻ وغيره سبب ڪراچي ڄڻڪ ڀارت جو اهڙو اوڌ ٿي پيو جتي ظاهرداري واري مسلماني وڌيڪ هئي. ”لياقت-نهرو ٺاهه“ ٿي وڃڻ باوجود لياقت علي خان هڪ مهم هلائي ڀارت جي مسلم اقليتي علائقن مان لالچون ڏئي ۽ سبز باغ ڏيکاري ڪيترن ئي ڀارتي شهر واسين کي غيرقانوني طرح گھرائي سنڌ، خاص ڪري ڪراچيءَ ۾ آباد ڪرايو. مهاجريت ۽ مظلوميت جا ڪوڪرا هئا ۽ هر شيءِ تي قبضي بازي هئي. اردو ڳالهائيندڙن جي اڪثريت ۽ ڪٽرپڻي، سنڌين خلاف تعصبي روَيي، سنڌي ٻوليءَ جي نيڪاليءَ، اردوءَ جي ترويج ۽ بالادستيءَ وسيلي ڪراچيءَ جي ثقافتي ڏيک ويک کي بدلايو ويو. ايم ڪيو ايم پنهنجي ڏاڍ ۽ دهشت جي زور تي پنهنجيءَ پسند جي مخصوص آباديءَ کي ”مهاجر“ قرار ڏئي ٿي، خاص ڪري هن گجراتي ۽ ڪاٺياواڙي برادريءَ کي پنهنجي شناختي گھيري جو شڪار بنايو آهي، ڇو ته اهي برادريون واپار ۽ صنعت ۾ وڌيڪ آهن ۽ معاشي مدد فراهم ڪري سگھن ٿيون. سنڌين جي مظلوم، ماريل ۽ محروم ڪيل حيثيت، خاص ڪري ذات پرستيءَ ۽ قبيلائي جھيڙن سبب ۽ سنڌي قوميتي شعور ۽ يڪجھتيءَ جي ڪمزوريءَ ۽ ايم ڪيو ايم جي شهزوريءَ سبب ڪراچيءَ جي قديمي سنڌي برادرين جيئن گجراتي، ڪاٺياواڙي، ڪڇي، اسماعيلي، بوهري، عيسائي، پارسي وغيره ۾ سنڌيت جو جذبو ڪمزور ٿيڻ لڳو آهي. ڪراچيءَ جي خاص ڪري لياري وارن سنڌين ۾ بلوچ سڏائڻ جي رجحان وڌڻ جو هڪ ڪارڻ اهو به آهي. ڪراچيءَ ۾ اڄ به 38- لک کن قديمي سنڌي رهن ٿا، پر ڌاريائپ جي دعويٰ رکندڙ ماڻهن جي سمنڊ ۾ انهن جي موجوديءَ جو ڀرپور احساس ئي نه ٿو ٿئي ۽ عام چونڊن لاءِ تڪبندي اهڙيءَ چالاڪيءَ سان ڪيل آهي جو سندن وڏي اڪثريت جا ووٽ ورهائجي وڃن ٿا. ايم ڪيو ايم پاران ڪيترين ئي سيٽن تي کٽڻ جو هڪ سبب اهو به آهي، تنهن کان سواءِ کيس غيرقانوني پرڏيهين جا ناجائز ووٽ به ملن ٿا. اهي غيرقانوني پرڏيهي ايم ڪيو ايم جي دهشتگرد، تربيت يافته ۽ هٿياربند قوت جو هڪ حصو پڻ جوڙن ٿا. ايم ڪيو ايم کي هڪ خصوصي سازش وسيلي، جنهن جو هڪ مقصد سنڌ ۾ نسلي انتشار پيدا ڪرڻ هو، هر قسم جي لاقانونيت جي موڪل ڏني وئي هئي. ايم ڪيو ايم جو پهريون کليل جلسو (آگسٽ 1986ع) انهيءَ جو هڪ مظهر هو. هڪ سال اندر (آگسٽ 1987ع تائين) ايم ڪيو ايم جيڪو دهشت جو طوفان اٿاريو، ان جي تصوير جنرل ضياءَ جي بيان ڪيل انهن لفظن مان ڪري سگھجي ٿي ته ”اڄ ڪراچي پاڪستان جو سڀ کان وڌيڪ غير محفوظ شهر ٿي پيو آهي. دهشتگردي، تخريبڪاري، باهمي نفاق، انتشار ۽ افتراق ۽ هٿيارن جو بنا روڪ ٽوڪ واهپو هاڻي رڳو امن امان جو مسئلو نه رهيو آهي، پر ان جي پويان بين الاقوامي عنصر ڪم ڪري رهيا آهن ۽ ائين ٿو لڳي ته اسان پنهنجي دشمنن جي هٿن جو اوزار بنجي ويا آهيون. اڄ هتي پنجابي، پٺاڻ ۽ مهاجر سڏي هڪ ٻئي جي رت جا پياسا بنجي ويا آهيون. اهڙي ماحول ۾ ڇا اسان پاڻ کي پاڪستاني چئي سگھون ٿا؟ اڄ هتي تعليمي ادارا بند آهن ۽ شاگرد هڪ ٻئي جي ڳچين ۾ هٿ وجھيو بيٺا آهن. هن شهر ۾ اهڙي فضا آهي جو ماڻهو تصور به نه ٿو ڪري سگھي ته هي پاڪستان جو حصو آهي يا ڪو ٻيو علائقو. ڪراچي، جيڪو ڪنهن زماني ۾ مشرق جو صاف سٿرو شهر سڏيو ويندو هو، اڄ پاڪستان جي سڀني شهرن ۾ سڀ کان وڌيڪ غير محفوظ جيڪڏهن ڪوئي ٿي سگھي ٿو، ته اهو ڪراچي آهي. ڪٿي ماضيءَ جو صاف سٿرو شهر ۽ ڪٿي اڄوڪو غير محفوظ شهر!.... اڄ آءٌ جڏهن هتي تقرير ڪري رهيو آهيان، هتان کان ڪجھ وکن جي مفاصلي تي ماڻهو هڪ ٻئي کي ڪهڻ لاءِ تيار آهن. هن وقت تائين (سوا اٺ وڳا شام) 9 جانيون ضايع ٿي چڪيون آهن ۽ 40-45 ماڻهو زخمي، ان جو سبب ڇا آهي؟ اسان ۾ شرافت نه رهي آهي، انهيءَ شيءِ جو جائزو وٺڻ جي ضرورت آهي. (ڏسو روزاني جنگ، 27 آگسٽ 1987). اها تقرير ڪري موٽي وڃي جنرل صاحب پنهنجي پُٺي ضرور ٺپي هوندي ۽ ڏاڙهيءَ (جيئن ته ڏاڙهي نه هئس تنهنڪري کاڏيءَ) تي هٿ رکي چيو هوندائين ته هاڻي سنڌين کي ڪهرائڻ جو وارو آهي. رڳو هڪ سال پوءِ ائين ئي ٿيو... پر تيستائين جنرل صاحب پاڻ ڦٽاڪو ٿي چڪو هو.

جنرل ضياءَ کان ويندي صدر فاروق لغاريءَ تائين پاڪستان جي هر صدر ۽ انهي عرصي دوران چونڊجي آيل سڀني وزيراعظمن جا بيان ۽ ڪي ئي ٻيون ناقابل ترديد شاهديون موجود آهن، جيڪي تصديق ٿيون ڪن ته ايم ڪيو ايم کي خاص ڪري ڀارت ۽ دنيا جي ڪجهه سامراجي ملڪن جي ايجنسين جي حمايت ۽ پٺڀرائي به حاصل رهي آهي ۽ هوءَ انهن جي هٿن ۾ ملڪ دشمن مقصدن لاءِ کيڏندي رهي آهي. ڄام صادق سان گڏ حڪمران ٿي پوڻ دوران، ان پاران دهشتگرديءَ ۽ نسلي نفرت واري ”سياست“ ڏيهي سگھارين ايجنسين جي ڪنٽرول کان ٻاهر نڪري وئي ۽ ايم ڪيو ايم جي بندوقن جو رخ ملڪ جي وردي پهريندڙ قوتن ڏانهن به ٿي ويو ۽ 1992ع کان 1996ع جي پڄاڻي تائين هٿياربند فوجن، رينجرس ۽ پوليس جا سوين عملدار ان جي گولين جو کاڄ بنجي چڪا آهن. ايم ڪيو ايم آخر ڪنهن جي ڪلهي تي ٿي ڪڏي؟ ۽ هي جو ايم ڪيو ايمي ليڊر ورجائي پيا چون ته اهي هڪ ”ڪاز“ (مقصد) لاءِ ڪم ڪري رهيا آهن ته اهو ”ڪاز“ نيٺ ڪهڙو آهي؟

ايم ڪيو ايم منافرت جي راند کيڏندڙ ڏيهي ۽ قبضيگير پرڏيهي ايجنسين جي اشارن تي هلي رهي آهي. هوءَ سمجھي ٿي ته ڪنهن به گھڙيءَ ڪنهن به ايجنسيءَ کي ڏند ڏيکاري سگھي ٿي، پر اها سندس اجائي خوشفهمي آهي. پرڏيهي قبضيگير سامراجي قوتون في الوقت ايم ڪيو ايم جي زور ۽ دڙڪي کي ٽن نمونن سان ڪم آڻين ٿيون:

(1) ان وسيلي ڪراچيءَ کي الڳ ڪرائڻ (۽ اهڙيءَ طرح سنڌ ته ڇا، سڄي پاڪستان جو ڪرنگھو ڀڄڻ)،

(2) ان پاران ماٺ ۽ سهڪار جي ضمانت ڏئي ڪراچيءَ کي الڳ ڪرائڻ، ۽

(3) ان پاران دهشتگرديءَ کي زور وٺائي پاڪستان جي معيشيت کي تباهه ڪرڻ.

جڏهن ته ڀارت پاران ايم ڪيو ايم کي هٽائڻ ۽ زور وٺائڻ جا سبب وري ڪي ٻيا آهن، جن مان هڪ پاڪستان کان ڪشمير جي حمايت تان هٿ کڻائڻ، ۽ ٻيو پاڪستان کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏڻ به آهي. ايم ڪيو ايم ۽ مهاجريت جو نعرو هڻندڙ ٻين تعصبي تنظيمن جو وجود خود سنڌ لاءِ به سخت هاڃيڪار آهي ۽ اها ڳالهه هر سمجُھو ماڻهو سولائيءَ سان سمجھي سگھي ٿو ته ڀارت ۽ عالمي سامراجي قوتن کي سنڌ جي سالميت کان وڌيڪ عزيز سندن پنهنجا مفاد آهن. جان ميجر/برطانيا ۽ عالمي سامراجي قوتن پاران ڪراچيءَ کي آجو بندرگاهه بنائڻ واري خواهش تي ڪو به رد عمل ظاهر ڪرڻ بدران ايم ڪيو ايم ۽ اهڙين ٻين تنظيمن پاران مجرماڻي ماٺ اسان جي انهيءَ خيال کي تقويت پهچائي ٿي.

انهي پس منظر ۾ سنڌ جي نگران وزيراعليٰ ممتاز علي ڀُٽي پاران سيوهڻ کي سنڌ جي گادي بنائڻ واري راءِ سنڌ جي سالميت خلاف وڌيڪ تشويش ۾ مبتلا ڪري ٿي. سونَ مٿان سهاڳو يا تَئي مٿان دانگي وري اها، ته نگران سنڌ سرڪار پاران ڪراچيءَ کي فري پورٽ بنائڻ جي منظوري (عوامي آواز، 17 جنوري 1997ع) ڏيڻ جي نيت جون ڳالهيون پڻ شايع ٿي چڪيون آهن ۽ اهو به ”پڪين خاطرين“ جي آسري تي، جڏهن ته چڱي طرح ڄاڻون ٿا، ته 1940ع جي قرارداد موجب جيڪا پڪي خاڪري ڏني وئي هئي ته مسلمان اڪثريت وارن علائقن کي خودمختيار ۽ سوورين يعني پنهنجو اقتدار اعليٰ رکندڙ رياست بنايو ويندو، تنهن جو ڪهڙو حشر ٿي چڪو آهي، ۽ پاڪستان ٺهڻ کان وٺي اڄ تائين جيڪي به ”خاطريون“ ڏنيون ويون، انهن مان ڪنهن هڪ تي به عمل نه ڪيو ويو آهي. جيڪي حڪمران انتهائي بي حيائيءَ سان خود پنهنجي وطن کي عالمي سامراجي قوتن وٽ گروي رکي چڪا آهن ۽ سندن هر وک انهن جي منشا ۽ مرضيءَ موجب کڄي رهي آهي، ايتري قدر جو پنهنجي ملڪ جا ڪمائتا ڪارخانا ۽ بئنڪون به وڪڻي رڳو وياج لاهي نه ٿا سگھن، انهن کان ڪنهن وطن دوستيءَ جي اميد رکڻ ته اجائي آهي، پر واضح اهو ڪرڻ ٿا گھرون ته ڪراچيءَ کي آجو بندرگاهه بنائڻ جو سڌو مطلب رڳو سنڌ جو نه، پر پاڪستان جو ڪرنگھو ڀڃڻ جي برابر آهي ۽ اها ڳالهه بلڪل ياد رکڻ گھرجي ته ڪهڙين به پڪين خاطرين، سبز باغن ۽ منطقي دليلن جي آڙ ۾ سنڌ جي ڪنهن هڪ انچ جو به سودو ڪيو ويو ته سنڌ جا وطن دوست ۽ قومي غيرت رکندڙ ذهن سنڌ توڙي پاڪستان جي اهڙي ڪنهن به سوداگر کي بخش ڪرڻ لاءِ تيار نه هوندا.

   (روزاني ”عوامي آواز“، 30-جنوري کان 1-فيبروري 1997ع)

 سنڌ ۾ سياسي گھوٽالو ۽

وطن دوست ڌُر جي ضرورت

مير مرتضيٰ ڀُٽي جي شهادت هڪ ڇرڪائيندڙ، وجود ڌوڏيندڙ، دل ڏکائيندڙ ۽ رت روئاريندڙ واقعو هو. هن سان گڏ سندس ست ٻيا ڪونڌر ساٿي به شهيد ٿي ويا. ڪنهن ڪڏهن سوچيو به نه هوندو ته ڪو مير مرتضيٰ ڀٽو (۽ سندس ساٿي) ائين راهه ويندي قتل عام جو شڪار ٿي ويندو ۽ اهو به پوليس، خاص ڪري سنڌ پوليس جي هٿان ۽ اهو به تڏهن جڏهن سندس سڳي ڀيڻ بينظير ڀٽو هن ملڪ جي چونڊيل ۽ عملي طرح موجود وزيراعظم هوندي ۽ مرڪز توڙي سنڌ ۾ ان جي ئي حڪومت هوندي.

رات جي پيٽ ۾ ڄڻڪ سڄي ملڪ خاص ڪري سنڌ جي رهاڪن اهو محسوس ڪري ورتو (يا کين محسوس ڪرايو ويو) ته مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ سندس ساٿين جي شهادت ۾ حڪومت ملوث آهي. خاص ڪري چار نالا وڌيڪ ٻڌڻ ۾ پئي آيا: بينظير ڀٽو، عبدالله شاهه، نصيرالله بابر ۽ آصف زرداري، ۽ انهن ۾ سڀ کان وڌيڪ شدت سان عام طرح ورتو ويندڙ نالو آصف زرداري ئي هو. ٻئي ڏينهن سڄي ملڪ، خاص ڪري سنڌ ۾ جيڪي احتجاجي مظاهرا ٿيا، جلوس نڪتا، جلسا ڪيا ويا ۽ نعرا لڳا يا پتلا سڙيا، انهن ۾ باقي شخصيتون مختلف هيون پر مکيه ۽ وڏي دشمن طور آصف زرداري جت ڪٿ عام هو.

هيڏي وڏي واقعي تي حڪومت جو رويو چوراڻو هو. ائين پئي ڀانيو ته حڪومت پاڻ کي ڏوهي محسوس ڪري رهي آهي. واقعو ٿيو به ته  پوليس جي هٿان هو. حڪومت جي شرمندگي، بيوسي، ٽال مٽول ۽ بي همتي ايڏي ته چٽي هئي جو هر ڪنهن ان کي محسوس پئي ڪيو. واسطيدار ۽ ذميوار پوليس عملدارن يا انهن مان ڪنهن هڪ کي به قتل جو ڏوهي قرار نه ڏنو ويو، توڙي جو هيءُ واقعو رڳو ڪنهن هڪ فرد جو قتل نه، پر قتل عام هو، جنهن ۾ سنڌ جي هڪ پارٽيءَ جو اڳواڻ، صوبائي اسيمبلي جو ميمبر، شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي جو پٽ ۽ هڪ اهڙو فرد قتل ٿي ويو هو جيڪو باعمل وزيراعظم جو ڀاءُ  به هو ۽ هن سان گڏ سندس پارٽيءَ جا اهم اڳواڻ پڻ  شهيد ڪيا ويا هئا.

۽ حالتن ظاهر پئي ڪيو ته جيڪو ڪجھ ڪيو ويو هو ۽ ٿيو هو، اهو اوچتو يا اتفاقي نه، پر هڪ سوچيل سمجھيل ۽ ڳڻيل ڳوتيل منصوبي هيٺ ڪيو ويو ۽  ٿيو هو. حڪومت جي رويي مان بي پرواهي به بکي رهي هئي. وزيراعظم پرڏيهي دوري تي هلي ويئي،   معمول مطابق رٿيل اجلاس ۾ شرڪت ڪيائين ۽ پاڪستاني پرڏيهي پاليسي پٽاندر ڪشمير جي مسئلي تي ڳالهايائين. جڏهن ته ٽن ڏينهن تائين هن  قتل عام جي ايف آءِ آر به داخل نه ٿي يا نه ٿيڻ ڏني وئي، ۽ جيڪا ايف آءِ آر داخل ٿي يا ڪئي وئي، اها  گھر ۽ وارثن جي ڪنهن ذميوار فرد پاران نه، پر گھر جي هڪ نوڪر پاران داخل ڪئي وئي، ڄڻڪ ڪنهن رسم جي پورائي هئي. ائين پئي محسوس ڪرايو ويو ڄڻڪ ڪو لاوارث، نڌڻڪو يا ”الله جو ماڻهو“ ڪنهن عام حادثي ۾ مارجي ويو هجي. حڪومت جي انهيءَ ڏينهون ڏينهن ٿيندڙ بي مروت رويي کيس ئي وڌيڪ ملوث پئي ڪيو ۽ مٿس شڪ وڌيڪ گھرو ٿيندو پئي ويو. حڪومت مخالف ماڻهن، سياستدانن ۽ سندن پارٽين جي مخالفت پنهنجيءَ جاءِ، پر حڪومت جي ڪيترن ئي خير خواهن ۽ خاص ڪري سنڌين جي عام سوچ اها هئي ته انهيءَ ايڏي وڏي واقعي جي نه رڳو ڀرپور جاچ ٿئي ۽ سازشي قاتلن کي پڪڙي قانوني سزا ڏني وڃي، پر حڪومت، خاص ڪري بينظير ڀٽو کي احتجاجاً هڪدم استعيفيٰ ڏئي ڇڏڻ گھرجي. پر نه ته قاتل پڪڙيا ويا نه، نه سازشي گرفتار ٿيا ۽ نه ئي  وري بينظير ڀٽو ڪا استعيفيٰ ڏني، اٽلو وزيراعظم اهو چوڻ شروع ڪيو ته هوءَ ڪنهن به دٻاءَ ۾ اچي استعيفيٰ نه ڏيندي. استعيفيٰ ڀل نه ڏئي ها، پر ڀرپور جاچ ڪرائي قاتلن ۽ سازشين کي ته جھلي ها. ائين به نه ٿيو! سچ پچ محسوس پئي ٿيو ته ٻين جيان هن قتل عام کي به لوڙهي ڇڏيو ويندو ۽ اهو تاثر اڄ به قائم آهي.

وزيراعظم طور نالو ته بينظير ڀٽو جو استعمال پئي ٿيو پر عملي طرح ڪٿي به سندس حڪومت نظر نه پئي آئي. ٽربيونل ويهارڻ ۽ برطانوي جاچ ٽيم اچڻ کان پوءِ ڪو وقت اهو به آيو جو پاڻ هن ملڪ جي وزيراعظم چيو ته هوءَ سازشين ۽ قاتلن کي سڃاڻي ٿي. تڏهن ماڻهن عجب ۾ پئجي سوچيو هو ته پوءِ ڇو هوءَ انهن قاتلن ۽ سازشين جو نالو نه ٿي کڻي، ڇو ٽربيونل آڏو وڃي بيان ۽ شاهديون پيش نه ٿي ڪري!؟ اهي بيان ۽ انهن ڏينهن جي سياسي صورت خود پ پ جو گراف ڪيرائي رهي هئي ۽ ماڻهن  جون ان سان همدرديون ويون پئي گھٽبيون. اهو ئي سبب هو جو حڪومت جي برطرفي جي اعلان مهل نه ته ڪو وڏو عوامي احتجاج ٿيو ۽ نه ئي ماڻهن ڪو ڏک محسوس ڪيو. اٽلو هنن ايئن محسوس ڪيو ڄڻڪ ڪنهن وڏي دٻاءُ کان آزاد ٿيا هجن. ان جو بنيادي ڪارڻ مير مرتضيٰ ۽ سندس ساٿين جي قتل عام ڏانهن حڪومت جي اختيار ڪيل اها غير ذميواراڻي ۽ بي پرواهه روش ئي هئي، نه ڪي مبينه ڪرپشن، مهانگائي وغيره وغيره. ڪرپشن، مهانگائي، بي روزگاري ۽ ان قسم جا ٻيا عمل پاڪستان جي ڪهڙي حڪومت آهي، جنهن سان لاڳاپيل نه هجن!؟ مهانگائي، ڪرپشن وغيره ته اڄوڪي نگران حڪومت سان به لاڳاپيل آهي. مٿان وري بيداد اهو ته هيءَ نگران حڪومت به ٻين سنڌ دشمنن جيان پ پ حڪومت دوران مليل ملازمن کي ختم ڪندي، اڳوڻن بي روزگارن کي هڪ ڀيرو وري بي روزگار ڪندي پئي وڃي، جنهن جو وڏو شڪار سنڌي ئي ٿي رهيا آهن. نگرانن کي اهو حق ڪنهن ڏنو آهي ته اهي ماڻهن کي بيروزگار ڪندا رهن؟

مير مرتضيٰ ڀُٽي ۽ سندس ساٿين جي قتل عام کان ترت پوءِ سنڌ جي سياسي ماحول ۾ ڪي ئي اهڙيون تبديليون آيون آهن، جن بابت ڪنهن ڪڏهن سوچيو به نه هو. موقعي پرست ۽ ابن الوقت سياسي وڏيرا ۽ ٻيا مهرا سياسي فضا جو رخ ڏسندي، ڌڙا ڌڙ شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ ۾ شامل ٿيندا پيا وڃن. انهن ابن الوقت ۽ موقعي سياسي وڏيرن ۽ مهرن مان گھڻا ڪالهه بينظير ڀٽو جي پ پ ۾ شامل يا ان سان لاڳاپيل هئا. ميرمرتضيٰ ڀٽو ۽ ممتاز علي ڀٽو توڙي سندن پارٽيون (ٻيون پارٽيون) ته ڪالهه به سنڌ جي سياست ۾ موجود هيون. انهن جي وطن دوستي ۽ عوام دوستي به ڪي ايڏيون اونهيون لڪل نه هيون، جو انهن ابن الوقت ۽ موقعي پرست سياسي وڏيرن ۽ مهرن کي نظر نه اينديون هجن. پوءِ آخر، اوچتو ئي اوچتو، انهن جي اندر ۾ اهو ڪهڙو راز کلي پيو آهي جو شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ انهن کي ڏاڍا ”وطن دوست“ ۽ ”عوام دوست“ نظر اچڻ لڳا آهن ۽ ”سنڌ ۽ سنڌي عوام جي بهتر خدمت“ لاءِ سياسي پٽڪو مٽائيندا پيا وڃن؟ انهن کي جيڪڏهن عوام ۽ سنڌ جي خدمت جو ايڏو ئي اونو هجي ها، جيڏو اڄ ڪلهه بيان ڪري رهيا آهن، ته ڇا ڪالهه اهي پنهنجي پارٽي-پليٽ فارم تان اها خدمت نه پئي ڪري سگھيا؟ چئبو ته انهن کي شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ جي عوام ۽ سنڌ دوستي نه، پر ڪا ٻي شيءِ نظر اچي رهي آهي ۽ بنا ڪنهن رک رکاءَ جي چئي سگھجي ٿو ته اها پر ڪشش شيءِ اقتدار جي ڪرسيءَ کان سواءِ ٻي ڪا به ناهي. جيڪڏهن ڪو انهيءَ وهم ۾ مبتلا هجي يا ٿي ويو آهي ته هاڻي هن ڀيري اهي ابن الوقت ۽ موقعي پرست سياسي وڏيرا ۽ مهرا شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشل فرنٽ کي ڪو عوام ۽ سنڌ دوست عمل ڪرڻ ڏيندا يا انهيءَ ۾ هٿ ونڊائيندا، ته اها محض خوش فهمي ٿيندي. اٽلو امڪان اهو آهي ته شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ جي جيڪا به وطن- ۽ عوام-دوستي آهي انهيءَ کي به وڃائي برباد ڪري ڇڏيندا. بلڪل ائين جيئن پ پ سان ڪري چڪا آهن.

اها هڪ حقيقت آهي ته بينظير ڀٽو جي اڳواڻيءَ هيٺ پ پ حڪومت ٻه ڀيرا ٺهي چڪي آهي ۽ اها به حقيقت آهي ته پهرينءَ حڪومت کي سوا سال مس هلڻ ڏنو ويو ۽ ٻي حڪومت ٽي سال هلي سگھي. پهرئين واري حڪومت ڪو ٻوٽو نه ٻاريو، پر جيئن ته کيس جنرل ضياءَ جي جانشين صدر هٽايو هو، ان ڪري اها مظلوم جي حيثيت ۾ لهي اچي پٽ پيئي ۽ عام ماڻهن خاص ڪري سنڌين وٽ ان لاءِ همدردي برقرار رهي. اها به حقيقت آهي ته ٻئي واري به هن ڪو خاص ڪارنامو سرانجام نه ڏنو، اٽلو پنهنجو وقار وڃائيندي پئي وئي. جيڪڏهن کيس باقي ٻه سال به هلڻ ڏنو وڃي ها ته ان جو شايد ايترو مانُ به نه بچي ها، جنهن کي پنهنجي خلاف ٿيل سازش جي مواد طور استعمال ڪري رهي آهي. هن ڀيري ان کي هٽائيندڙ سندس ئي نمائندن جي ووٽ سان سندس ئي پارٽيءَ جو هڪ ليڊر آهي تنهنڪري ماڻهن وٽ ان لاءِ ڪا به مظلوميت جي پرچار قابل قبول ناهي.

جيستائين مهانگائيءَ، ڪرپشن، اقربا پروريءَ، رشوت خوريءَ، بيروزگاريءَ وغيره جو تعلق آهي، انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي، ته پيپلز پارٽيءَ جي انهن ٻنهي حڪومتن دوران موجود رهيون ۽ وڌيون، پر ڇا ائين رڳو پ پ حڪومت دوران ئي ٿيو آهي؟ ڇا، مثال طور، نواز شريف جي حڪومت انهن اوڻاين کان پاڪ هئي؟ جواب آهي ”نه“. نواز شريف جي حڪومت دوران به اهي مسئلا نه رڳو موجود هئا پر وڌندا به رهيا. هتي فطري طرح هڪ سوال ٿو اڀري ته آئينده جيڪا به ڌر (يا ڌريون) اقتدار ۾ ايندي ۽ حڪومت ٺاهيندي، ڇا اها انهن غليظ عيبن ۽ اوڻاين کان پاڪ هوندي؟ ڪجھ به چيو وڃي، پر جواب وري به هڪ وڏي ”نه“ ئي آهي. پاڪستان ۾ جيڪو سياسي ماحول ۽ مزاج پالي تاتي وڏو ڪيو ويو آهي اهو مجموعي نموني اخلاقي طرح چَٽ، قومي طرح بي غيرت، انساني طرح بي حس، قانوني طرح مجرم ۽ رويي ۾ بدڪردار آهي ۽ اصولي طرح ڏسجي ته عوام جو دشمن ۽ وطن جي دائمي مفادن سان غدار آهي. حڪمرانن، سياسي مجرمن ۽ قانوني ڏوهارين کي سندن سموريون وطن دشمنيون، غداريون، سازشون، ڪيني پروريون ۽ ڪمينپايون ڦٻنديون پئي رهيون آهن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته پاڪستاني معاشري جو در حقيقت غليظ ترين، بدڪردار ۽ ڏوهاري فرد، جيڪو جيترو وڏو مجرم اوترو وڏو ڪنهن نه ڪنهن سياسي پارٽيءَ يا علائقي/قبيلي/ذات جو اڳواڻ يا اڳواڻ جو گھاٽو يار نظر اچي ٿو. پاڪستاني معاشري ۾ گھڻا، وڏا ۽ مکيه ڏوهه مارشل لائي اقتدار يا جمهوري حڪومت جي ڇانوَ هيٺ ئي ٿيا آهن. لڳ ڀڳ هر سياسي اڳواڻ ۽ ان جي مکيه مهرن ۽ ساٿين جا ڪي ئي ڏوهه عوام جي زبان ۽ ذهن تي موجود ۽ تاريخي رڪارڊ تي محفوظ آهن، پر عوام ۽ قانون يا ته بي وس آهن يا وري بي وس بنايا ويا آهن. قانون پاران انهن کان ڪو به پڇاڻو ناهي ۽ عوام مجبور، ته يا مارشل لا ڀوڳي يا وري هر ايندڙ چونڊ ۾ انهن ئي بدمعاشن مان ڪنهن هڪ کي چونڊيندو رهي.

اهڙيءَ حالت ۾ احتساب جو مطالبو ڪنهن به طرح اجايو نه آهي، پر شرط آهي ته احتساب جا ڪي اصولي طريقا رٿيا ۽ طي ڪيا وڃن ۽ باوقار ادارا ٺاهي انهن کي باعمل بنايو وڃي.

احتساب جو حق جمهوري سياسي حوالي سان عوام کي آهي، پر عوام اهو حق استعمال ڪري سگھڻ جي حيثيت ۾ ناهي. عوام جي آڏو نعرا ڦيرائي ۽ سياسي پوش مٽائي، ٿلهي ليکي اهي ساڳيائي فرد ۽ انهن جو اولاد ايندا رهن ٿا جيڪي گذريل ڏيڍ صديءَ دوران گورن ۽ ڪارن حڪمرانن پالي تاتي وڏا ڪيا ۽ جن جي خمير ۽ تخم ۾ وطن ۽ عوام سان ڌوڪيبازي ۽ موقعي پرستي ۽ ابن الوقتي ڀريل آهي، اهي انتهائي بيعزتيءَ ۽ بيحيائيءَ سان چڙهندڙ سج جا سلامي ۽ چالبازين ۾ حڪمرانن جي جوتن جي خاڪ رهيا آهن. عام چونڊن جو سرشتو، تڪن جو وسعت ۽ ڳاٽو ڀڃندڙ خرچ اهڙا آهن جو عام چونڊن ۾ رڳو اهي بدمعاش ۽ چاپلوس ئي حصو وٺي سگھن ٿا تنهنڪري عوام مجبور آهي ته اهو احتساب جي خواهش باوجود پنهنجي پسند موجب چونڊ نه ڪري سگھي. عوام جي مجبوري آهي ته سامهون آيل ۽ چونڊن ۾ بيهي سگھندڙ ڪنهن هڪ فرد کي ووٽ ڪري اچي.

قانوني حوالي سان احتساب جو حق قانون جي رکوال ادارن کي آهي، پر قانون جي تشريح ۽ تحفظ ڪندڙ ادارا به اهو حق عملي ۽ اصولي طرح استعمال ڪري سگھڻ جي حيثيت ۾ ناهن، ڇو ته چور چورن خلاف زباني دانهون ته ڪن ٿا، قانون جي آڏو نه ٿا اچن. ملزم جيستائين قانون جي رکوال ادارن جي ڪٽهڙي ۾ نه ايندو، هر سزا کان بچيل رهندو. عام ماڻهو انهيءَ حيثيت ۾ ناهي جو ڪيس ڪري، ثبوت ۽ شاهديون آڻي ۽ ڪورٽن جا خرچ ڀري سگھي.

ڪي سياسي ڌريون ۽ فرد احتساب جو مطالبو موجوده نگرانن کان ڪري رهيا آهن ۽ نگران حڪومت پاڻ به پهرئين ئي ڏينهن کان احتساب جو نعرو هڻندي رهي آهي، پر اصولي نظر سان ڏٺو وڃي ته نگرانن کي احتساب جو ڪو به حق ناهي. موجوده صدر انهيءَ ئي حڪومت ۽ اسيمبليءَ پاران چونڊيل آهي جنهن کي هن پنهنجا (آمر جنرل ضياءَ وارا) صوابديدي اختيار استعمال ڪندي ڪِرپٽ ۽ بدمعاش سڏي ٽوڙي ڇڏيو. ”ڪرپٽ ۽ بدمعاش“ نمائندن جي چونڊيل ماڻهوءَ کي پاڻ اقتدار ۾ ويهڻ ۽ پنهنجيءَ پسند تي ڪي ماڻهو حڪومت ۾ ويهاري احتساب ڪرڻ جو اخلاقاً ڪو به حق نه هئڻ گھرجي. نگران حڪومت نه ته عوام جي ووٽ سان چونڊجي آئي ۽ نه ئي وري ڪنهن ٻئي اصولي، اخلاقي ۽ قانوني حوالي سان ڪو اهڙو اختيار رکي ٿي جو کيس ڪنهن جي احتساب جو حق ملي پوي. نگرانن جو پهريون ۽ مکيه فرض غيرجانبدار ۽ شفاف چونڊون ڪرائي، اقتدار چونڊيل نمائندن کي ڏيڻ آهي.

هن حڪومت کي ڪرپٽ ۽ بدمعاش سڏي لاٿو ويو ۽ جن بهانن جي آڌار تي اسيمبلين ۽ حڪومتن کي ٽوڙيو ويو، اڄ ڏينهن تائين ڪنهن جي به خلاف ڪو هڪ به ٺوس ثبوت ڪورٽ ۾ نه آندو ويو آهي. اسيمبلين کي ٽٽي ۽ حڪومت کي ختم ڪئي ڏيڍ مهيني کان وڌيڪ عرصو گذري ويو آهي. پر صورتحال هيءَ آهي ته وائيس آف آمريڪا ۽ بي بي سي جھڙا نشرياتي ادارا به ورجائي ورجائي مڃڻ لڳا آهن ته احتساب جي عمل کي عدم ثبوت جي بنياد تي معطل يا ختم ڪيو ويو آهي. حڪومت ۽ اسيمبلي ٽوڙڻ مهل پاڪستان جي صدر جو هڪ الزام اهو به هو ته مير مرتضيٰ ڀٽي ۽ سندس ساٿين جي قتل عام جي سلسلي ۾ ٿيندڙ تحقيق جي راهه ۾ رنڊڪون وڌيون پئي ويون، پر اڄ به پ پ حڪومت ۽ ان جي مختلف اڳواڻن خلاف سموري انتظامي مشينري ۽ ڏيهي نشرياتي ادارا استعمال ڪرڻ باوجود نگران حڪومت اتي ئي آهي جتي حڪومت ٽوڙڻ مهل هئي. ٽربيونل جي تحقيق ساڳئي نموني ۽ ساڳئي رفتار سان پئي هلي، نگران حڪومت پنهنجي گذريل اقتداري ڏينهن ۾ جيڪي مکيه ڪارناما سرانجام ڏنا آهن انهن کي اخباري رپورٽن جي بنياد تي هنن نڪتن ۾ بيان ڪري سگھجي ٿو: (1) افراط زر ۾ واڌ، ٻه ڀيرا قيمتن ۾ چاڙهه، ٽيون ڀيرو اچڻ وارو آهي، نتيجو؟ وڌيڪ مهانگائي، (2) ميرمرتضيٰ ڀٽو ڪيس ۾ اڻ لکي شاهديءَ جي بنياد تي آصف زرداري جي گرفتاري، (3) ڪيترن ئي اهڙن ايم ڪيو ايمي ڪارڪنن جي آزادي، جن تي قتل، اغوا ۽ دهشتگردي جا ڪيس هلي رهيا آهن، (4) دهشتگرديءَ خلاف ويڙهه ڪندڙ اڳوڻي وزيراعليٰ عبدالله شاهه جي گرفتاري، ۽ (5) ڪيترن ئي سنڌين کي ملازمتن مان نيڪالي، وغيره.

مير مرتضيٰ ڀٽي ۽ سندس ساٿين جو قتل عام الزامن هيٺ آيل فردن ۽ پ پ حڪومت جي سازش آهي يا نه، ۽ درحقيقت ان جو ذميوار ڪير آهي، اهو فيصلو عدالت کي ڪرڻو آهي، پر جوڳي شاهديءَ ۽ ٺوس ثبوتن کان سواءِ رڳو سکڻن الزامن جي بنياد تي پ پ حڪومت ۽ اسيمبليءَ جو خاتمو هاڻي بهرحال هڪ ڳجھي سازش جي نشاندهي ڪرڻ لڳو آهي.

نگران وزيراعليٰ ممتاز علي ڀُٽي جو اخبارن ۾ هڪ بيان شايع ٿي چڪو آهي، جنهن موجب هن جو خيال آهي ته سنڌ کي ورهائڻ جي سازش ڪئي پئي وڃي ۽ اڳوڻي وزيراعظم بينظير ڀٽو به ڪي ئي بيان ڏئي چڪي آهي ته اهڙي ئي سازش اڳ به عمل هيٺ هئي. حقيقي سنڌ دشمن سازشي ڪير آهن؟ انهن جو ڏس پتو اڃا نه ڏنو ويو آهي، پر بنا ڪنهن شڪ شبهي جي پڪ سان چئي سگھجي ٿو ته سنڌ ۾ اهڙي مکيه سازشي قوت ايم ڪيو ايم آهي جنهن جا ٻئي معروف ڌڙا کلي عام سنڌ ورهائڻ جي ڳالهه ڪندا رهيا آهن ۽ ڪن پيا. سنڌ ۾ دهشتگرديءَ جو بنيادي ڪارڻ ايم ڪيو ايم آهي جيڪا گذريل ڏهن ورهين کان عملي طرح انهيءَ راهه تي هلندي رهي آهي. اها حقيقت نه مڃڻ هڪ ڪم ظرفي ۽ جھالت ٿيندي، ته گذريل ٽن سالن دوران پ پ حڪومت انهيءَ دهشتگرديءَ جو مڙسيءَ سان مقابلو ڪيو ۽ ڪيترن ئي دهشتگردن کي جھنم ۽ جيل واصل ڪيو.

اسان جي سوچ جو مرڪز سنڌ ۽ سنڌين جا دائمي، اصولي ۽ تاريخي مفاد آهن. اکئين ڏسون پيا ته سنڌ دشمن سازشي ۽ دهشگرد هڪ ڀيرو وري مضبوط، منظم ۽ پنهنجن حلقن ۾ مقبول ٿيندا پيا وڃن ۽ انهن کي زور وٺائيندڙ قوتون هڪ ڀيرو وري ڏاڍيون سرگرم ٿي ويون آهن. سنڌ ۽ سنڌين جي دائمي مفادن خلاف ڪات ڪهاڙا تکا ۽ ڪلاشنڪوفون لوڊيڊ آهن. سنڌ دشمني جي فضا بارود جي ذرڙن سان ٽمٽار ۽ هڪ چڻنگ جي منتظر آهي، جڏهن ته سنڌي ۽ سنڌ دوست قوتون جھڙوڪ نڌڻڪيون، نٻل، بيوس ۽ مجبور، ان جي وس ۾ جيڪڏهن ڪجھ آهي ته اهو واڪا ڪرڻ آهي.

اهڙي سنڌ دشمن رچيل سياسي ماحول ۾ امڪانن رڳو 35 ڏينهن کان پوءِ چونڊون ٿيڻيون آهن. سنڌي ماڻهو سياسي پارٽين جي ڪرتوتن کان ايڏا ته بيزار آهن جو هزارين ماڻهو علي لاعلان چوندا پيا رهن، ته ووٽ ڪرڻ ويندا ئي نه! اهي ووٽ ڪن يا نه، چونڊون ٿينديون ته ڪيترا به ووٽ پون، انهن جي بنياد تي ڪنهن نه ڪنهن جي سوڀ يا هار ٿيڻي آهي. جيڪا به سياسي صورتحال آهي، جھڙيون به سنڌ دوست ڌريون موجود آهن. (اها وڏي غفلت ۽ ڪوتاهي چئبي جو ووٽ نه ڪجي.) اسان ماڻهن کي ووٽ بهرحال ڪرڻو آهي، ان ڪري سياسي حالتن کي چڱيءَ طرح سمجھي، شعوري ڪوشش ڪري، اهڙي سياسي پارٽيءَ کي ووٽ ڪرڻو آهي جيڪا ڪنهن به طرح پر ڪنهن نه ڪنهن نسبتاً وڏي حد تائين، سنڌ ۽ سنڌين جي دائمي ۽ تاريخي مفادن جو تحفظ ڪري ۽ سنڌ دشمن سازشين ۽ دهشتگردن کي ٻجو ڏئي سگھي.

سنڌ ۾ هن وقت جيڪي ڌريون سنڌ دوستيءَ جي حوالي سان پاڻ کي پيش ڪن ٿيون، تن ۾ هيٺ ڏنل نالا نمايان آهن:

1.          پاڪستان پيپلز پارٽي

2.          پاڪستان پيپلز پارٽي (شهيد ڀٽو گروپ)

3.          سنڌ نيشنل فرنٽ

4.          سنڌ ترقي پسند پارٽي

5.          عوامي تحريڪ (پليجو گروپ)

گھٽ يا وڌ پر چڱايون لڱايون، سٺايون خرابيون، سڀني ۾ موجود هونديون آهن. ڪا به تنظيم پوتيءَ پاڪ ناهي، بلڪ جيڪا پارٽي جيتري وڏي آهي ۽ جيترو وڌيڪ نمايان، خاص ڪري اقتدار ۾ رهي آهي، ان جا اوترا وڌيڪ گڻ يا اوگڻ پڌرا آهن. اسان جو موضوع مختلف تنظيمن جي اوڻاين پوڻاين جي ذڪر جي موڪل نه ٿو ڏئي. اسان کي اهو ڏسڻو آهي ته وطن دوستيءَ جي دعويدار ڪا به ڌر حقيقتاً ڪيتريون سيٽون کٽي سگھي ٿي. مثال طور، عوامي تحريڪ پليجو گروپ اعلان ڪيو آهي ته تيرهن سيٽن تي پنهنجا اميدوار بيهاريندو. ڪيترن اميدوارن جا فارم بحال ٿين ٿا ۽ ڪيترن جا رد، اڄوڪي ڏينهن تي اسان کي پڪي پختي خبر ناهي، پر اها پڪي خبر آهي ته عوامي تحريڪ پليجو گروپ انهن کان وڌيڪ سيٽن تي اميدوار بيهاري سگھڻ لائق نه آهي. عوامي تحريڪ پليجو گروپ ٻارهن تيرهن سيٽن تي کٽي سگھي، حقيقت پسند ٿي ڏٺو وڃي، ته ناممڪن آهي. اهڙيءَ طرح پ پ پ کان سواءِ سنڌ دوستيءَ جي دعويدار هر ٻي ڌر سڄيءَ سنڌ ۾ سڀني سيٽن تي پنهنجا اميدوار نه آندا آهن ۽ جيڪي آندا آهن اهي سڀ جو سڀ پنهنجي پنهنجي سيٽ کٽي سگھڻ جي حيثيت ۾ نه آهن، جن به کٽيو، اهي بلڪل ٿورا هوندا يعني هر ڌر رڳو پاڻ تي ڀاڙيندي سنڌ حڪومت ٺاهي سگھڻ جي حيثيت ۾ نه هوندي. اهڙي حالت ۾ ٽي ممڪن صورتون عمل ۾ اچي سگھن ٿيون:

1.          حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڪنهن به هڪ ڌر کي ڏني وڃي، جيئن ڄام صادق علي کي ڏني وئي هئي، ۽ اها ڌر ٻين سان اتحاد ڪري پنهنجي اڪثريت ثابت ڪري.

2.          حڪومت ٺاهڻ جي دعوت پ پ پ کي ملي ۽ وطن دوستيءَ جي دعويدار ڌر ان سان ٺاهه ڪري يا مخالف بينچن تي ويهي.

3.          حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ايم ڪيو ايم کي ملي ۽ سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ڌر ان سان ٺاهه ڪري يا مخالف بينچن تي ويهي.

اسان جي خواهش آهي ته سنڌ دوستيءَ جي دعويدار هر ڌر جي باعمل گھٽ ۾ گھٽ فرسٽ رينڪ قيادت، جيئن مثال طور سنڌ ترقي پسند پارٽي جا ڊاڪٽر قادر مگسي ۽ ڊاڪٽر دودو مهيري آهن، ضرور کٽي. حقيقت بهرحال اها رهڻي آهي ته پ پ پ کان سواءِ سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ٻي ڪا به ڌر جيترين به سيٽن تي کٽي ٿي ان کي مٿي ڄاڻايل ٽن ممڪن صورتن مان ڪنهن هڪ سان منهن ڏيڻو پوندو.

پهرئين ممڪن صورت عمل ۾ آئي ته سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ان ڌر کان ايم ڪيو ايم لڳ ڀڳ سڀ اهم وزارتون ۽ ٻيا اختيار گھرندي، جيئن ڄام صادق علي کان گھريا هئائين. سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ڌر جيڪڏهن حڪومت ٺاهڻ ۽ اقتدار ۾ رهڻ ئي چاهيندي، ته ان کي ايم ڪيو ايم جي آڏو جھڪڻو ۽ ان جو ڳيجھو ٿيڻو پوندو، جيئن ڄام صادق علي هو. نتيجو اهو نڪرندو ته سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ڌر ڀلي ڄام صادق علي جيان/جھڙو عمل نه ڪري پر ايم ڪيو ايم اهو ئي ڪندي جيڪو اها پسند ڪري ۽ اهڙيءَ طرح گھٽ ۾ گھٽ ايم ڪيو ايم پاران امڪاني طرح ڄام صادق دور کي مٿانهين سطح تي ورجايو ويندو.

ٻي يا ٽين ممڪن صورت عمل ۾ آئي ته حڪومت ۽ اقتدار ۾ شامل رهڻ لاءِ سنڌ دوستيءَ جي دعويدار ڌر کي هڪ يا وڌ ۾ وڌ ٻن وزارتن ۽ ڪجھ ٺيڪن ۽ پرمٽن تي راضي ٿيڻو پوندو. اهڙيءَ حالت ۾ پارليامينٽري سياست جي حوالي سان ان جو ڪردار ڄام صادق دور ۾ عوامي تحريڪ راهو گروپ جھڙو يا ان کان ڪجھ بهتر رهي سگھندو. پر جي اها مخالف بينچن تي ويهڻ پسند ڪري ٿي ته ان جو ڪردار گذريل حڪومت دوران ممتاز علي ڀٽي جي ڪردار جھڙو يا ان کان ڪجھ گھٽ يا وڌ بيهندو.

ان هوندي به اسان جي خواهش آهي ته سنڌ دوستيءَ جي دعويدار هر ڌر جي باعمل فرسٽ رينڪ قيادت ضرور کٽي ۽ پارليامينٽري سياست ۾ شريڪ ٿئي. تڏهن به ٿورو گھٽ يا وڌ پر سنڌ ۽ سنڌين لاءِ هاڻوڪو سياسي ماحول لڳ ڀڳ ساڳيو ئي رهندو.

سنڌ ۽ سنڌين جي حوالي سان پيپلز پارٽيءَ جي دماغ ۾ ڀرجي ويل غرور جي واءُ کي ضرور ڪڍڻ گھرجي ۽ ٺڪي ٺوڪي ڪڍڻ گھرجي، پر سنڌ-دوستيءَ جون دعويدار ڌريون ائين، موجود ڇڙوڇڙ سياسي حيثيت ۾ ان واءُ کي ڪڍي سگھن، ممڪن ناهي. هر سڄاڻ سنڌي بخوبي ڄاڻي ٿو ته سنڌ ۽ سنڌي دوستيءَ جي دعويٰ باوجود هر سياسي ڌر جون پنهنجون ڪي اوليتون، ترجيحون ۽ خصوصيتون آهن جنهنڪري انهن سڀني جي وچ ۾ هر حالت ۾ ۽ هر طرح اتحاد ٿي سگھڻ جي اميد اجائي آهي پر پوءِ به، جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي هڪ هٽيءَ کي ٽوڙڻو آهي ته انهن سڀني ڌرين کي گھٽ ۾ گھٽ اليڪشن جي حوالي سان ڀرپور اتحاد ڪرڻو پوندو ۽ ڪي ٻيا اتحادي به ساڻ کڻڻا پوندا. پيپلز پارٽي اڄ، پنهنجين اوڻاين، مخالفاڻين سازشن ۽ سياسي حالتن جي ڪري ڌڪجي ۽ ڪمزور ٿي انهيءَ حالت کي وڃي پهتي آهي جو اڄوڪي سياسي ماحول ۾ سنڌ ۽ سنڌي دوستي جي دعويدار ڌرين جو ڀرپور اتحاد کانئس ووٽر قوت کسي سگھيو پئي. پر ظاهر آهي ۽ حقيقت آهي ته اڄ اهڙو ڪو به اتحاد موجود ناهي.

سنڌ ۽ سنڌين کي هڪ وڏي، طاقتور، منظم، روشن خيال، ترقي پسند ۽ عوامي سياسي پارٽيءَ جي اشد ضرورت آهي. هڪ اهڙي سياسي پارٽيءَ جي، جيڪا سنڌ ۽ سنڌين جي قدرتي، تاريخي، جاگرافيائي، معاشي، سياسي، ثقافتي، نفسياتي، لسانياتي (۽ لساني) ۽ انساني حقن جي تحفظ لاءِ ڀرپور عملي ۽ علمي تحريڪ هلائي، سياسي سجاڳي ۽ ٻڌي پيدا ڪري، سنڌ جي گھڻي کان گھڻن رهواسين کي هڪ پليٽ فارم تي ۽ هڪ جھنڊي هيٺ گڏ ڪري سگھي، جيڪا سنڌين کي سچ پچ سنڌ جو مالڪ بنائي سگھي. ليکڪ کي، هن وقت، اهڙا ڪي گڻ ۽ ڪڻا سنڌ ڊيموڪريٽس گروپ ۾ نظر اچن ٿا، پر اهو اڃا ابتدائي اوسر جي مرحلن ۾ آهي. اهڙين گھڻين ڌرين جو موجود هجڻ ڪو عيب ناهي. اهي شل ساڃهه وند ۽ سچيون رهن ۽ وڌن ويجھن پر هن وقت جيڪا سياسي فضا موجود آهي ۽ رڳو 35 ڏينهن کان پوءِ امڪانن جيڪي عام چونڊون ٿيڻيون آهن، انهن ۾ اسان کي باشعور نموني شامل ٿيڻو آهي.

پاڪستان پيپلز پارٽي پنهنجين سمورين ڪمزورين، اوڻاين، ڪلڇڻاين ۽ ڪچائين باوجود، سندس ٻي ڪا چڱائي ڳڻجي يا نه، ايترو سو ضرور مڃڻو پوندو ته گھٽ ۾ گھٽ گذريل ٽن سالن جي حڪومت دوران سنڌ دشمن دهشتگردن آڏو نه ته جُھڪي، نه آڻ مڃيائين ۽ نه ئي وري اهڙي ڪنهن سنڌ دشمن نقطي تي ٺاهه ڪيائين، جو کيس انهيءَ حوالي سان سنڌين آڏو شرمندو ٿيڻو پوي. ان جي ابتڙ هوءَ دليريءَ سان ايترو وڙهي جو سنڌ دشمن ۽ دهشتگرد سازشي قوتون سنڌ جي ٻين (سچين يا ڪوڙين) قومپرست ڌرين سان ته ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار آهن، پيپلز پارٽيءَ سان نه. اهي سنڌ دشمن ۽ دهشتگرد سازشي قوتون پنهنجي تجربي جي آڌار تي پيپلز پارٽيءَ کي پنهنجو سڀ کان وڏو ۽ خطرناڪ دشمن سمجھن ٿيون.

حضرت علي عليه سلام جن جو جڳ مشهور قول آهي، ته توهان جو دوست، توهان جي دوست جو دوست ۽ توهان جي دشمن جو دشمن توهان جو سڄڻ آهن ۽ توهان جو دشمن، توهان جي دوستن جو دشمن ۽ توهان جي دشمن جو دوست توهان جا ويري آهن. اڄوڪين سياسي حالتن ۾ ٻيو نه، ته به گھٽ ۾ گھٽ انهيءَ هڪ حوالي سان پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ ۽ سنڌين جي دشمن جو، دشمن جي دائري ۾ سمجھان ٿو، باقي وڌيڪ فيصلو ته عوام کي ڪرڻو آهي ته اهو ڪنهن کي ٿو سنڌ جو سڄڻ تصور ڪري.

(روزاني ”عوامي آواز“، 13-جنوري 1997ع)

  

ايندڙ چونڊون: سنڌ دشمن سازشن جا

پيرا کڻڻ جي ضرورت

مرڪزي ۽ صوبائي اسيمبلين توڙي حڪومتن کي ختم ڪئي ڏيڍ مهيني کان وڌيڪ عرصو گذري چڪو آهي ۽ نگران وزيراعظم کليل پريس ڪانفرنس ۾ اعلان ٿو ڪري, ته پ پ پ حڪومت توڙي الزام هيٺ آيل ان جي فردن خلاف ڪي به شاهديون ۽ ثابتيون نه ملي سگھيون آهن. مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ سندس ساٿين جي شهادت خلاف ثابتيون هٿ ڪرڻ جي سلسلي ۾ مقرر ڪيل ٽربيونل جي ڪاروائي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ ٿيندڙ آڏي پڇا ۽ تحقيق ائين ئي جاري آهي جيئن مرڪز توڙي سنڌ ۾ پ پ حڪومت دوران  جاري هئي ۽ اڃا ڪي ئي ڏينهن جاري رهڻي آهي. فرق رڳو اهو آهي ته اڳ حڪومت جي ظاهري واڳ ڌڻين پاران صدر پاڪستان ۽ اڳوڻي وزيراعظم جي وَر جو نالو کلي عام نه ورتو ويندو هو ۽ هاڻي صدر پاڪستان فاروق لغاري چٽيءَ طرح آصف زرداريءَ جو نالو کڻي رهيو آهي ۽ اڳوڻي وزيراعظم اڃا به صدارت جي ڪرسي تي ويٺل فاروق لغاريءَ جو ۽ ٻيو ته آصف زرداريءَ کي انهيءَ الزام ۾ گرفتار ڪيو ويو آهي. ايوانِ صدر ۽ سنڌ جي نگران حڪومت پ پ پ جي مخالف ٻين سمورين سياسي پارٽين ۽ انهن جي اڳواڻن جيان پ پ پ جي مرڪزي توڙي سنڌ ۾ نمايان اڳواڻن ۽ مجموعي طرح پ پ پ جي خلاف زور شور سان بي نيازين جا جوهر ڏيکاري رهيا آهن. هن وقت عام چونڊن ۾ باقي 31 ڏينهن بچيا آهن. عام چونڊن لاءِ نامزدگي فارم ڀرجي ويا آهن. اميدوار پارٽين کي چونڊ نشان الاٽ ٿي چڪا آهن. چونڊ مهم شروع ٿي وئي آهي. ڪيئي سياسي اڳواڻ ۽ زميوار فرد هر هر ورجائي اهي بيان پيا جاري ڪن ته سنڌ ۾ ايندڙ حڪومت ايم ڪيو ايم (الطاف گروپ)، شهيد ڀٽو گروپ ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ جي هوندي. ڪي شهيد ڀٽو گروپ ۽ يا فرنٽ بدران مسلم ليگ کي به آڻين ٿا، پر هڪ ڳالهه تي سڀئي متفق آهن ته ايندڙ حڪومت ۾ ايم ڪيو ايم (الطاف) ضرور شامل هوندي ۽ پ پ پ ڪنهن به حالت ۾ شامل نه هوندي.

اهو افواهه عوامي سطح تائين پهچايو ويو آهي ۽ ان کي عام ڪري ماڻهن جي ذهنن کي انهيءَ ئي واٽ تي ڌڪڻ ۽ هلڻ لاءِ نفسياتي ويڙهه وارو ماحول پيدا ڪيو ويو آهي. ڪي ماڻهو انهيءَ افواهه کان متاثر به ٿي ويا آهن پر گذريل ڏيڍ مهيني ۾ پ پ پ حڪومت ۽ الزام هيٺ آيل پ پ پ اڳواڻن خلاف ڪنهن به ٺوس ثبوت جي اڻ موجودي انهيءَ حد کان وڌيڪ ڦوڪيل ڦوڪڻي جي هوا کي ڪڍي رهي آهي ۽ باقي بچيل ڏينهن ۾ جيڪڏهن ڪي پختا ثبوت نه آندا ويا ته اليڪشن مهل اهو ڦوڪڻو ڦاٽي پوندو. ممڪن آهي ته اهي ذميوار سياسي اڳواڻ ۽ فرد سمجھندا هجن ته الزامن سان ٽمٽار بيان ڏئي ۽ مختلف افواهه هلائي، اهي ڪو ڪارنامو سرانجام ڏئي رهيا آهن، پر ان قسم جا بيان ۽ ان قسم جي سوچ سنڌ جي وطن دوست، ترقي پسند جمهوري ذهن رکندڙ ماڻهن جي دماغن ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن خلاف ڳجھ ڳوهه ۾ ڪئي ويل ۽ لڪ چوري عمل ۾ ايندڙ ڪنهن سازش جو ڏس پتو ڏئي رهي آهي. هن وقت گذريل پ پ حڪومت جون سٺايون يا خرابيون اسان جو موضوع ناهن. گذريل ٽن سالن دوران پ پ حڪومت جا ڪي ئي ڪم غلط ۽ نقصانڪار ثابت ٿيا آهن، پر ان جو مطلب قطعي اهو ناهي ته ان حڪومت ڪي به سٺا ۽ فائديمند ڪم نه ڪيا هئا ۽ اهو به ياد رکيو وڃي ته هن وقت جيڪا سياسي صورتحال موجود آهي، انهيءَ جي روشنيءَ ۾ ڳالهه ٻول ڪري رهيا آهيون ۽ اسان جي موضوع جو مرڪزي حوالو سنڌ آهي. ڪو عقل جو انڌو، ڪم ظرف، بدنيت، ۽ دهشتگردن جو حامي ٿي، انهيءَ حقيقت کان بي حيائيءَ سان انڪار ڪري سگھندو ته گذريل ٽن سالن دوران پ پ پ حڪومت سنڌ دشمن دهشتگردن آڏو نه ته جُھڪي ۽ نه ئي وري انهن جا ناجائز نخرا برداشت ڪيا پر انتهائي دليري سان دهشتگرديءَ جو مقابلو ڪيو.

پاڪستاني فوج جو هڪ جنرل، جنهن سنڌي ماڻهن جي دلين ۾ مانائتي جڳهه ٺاهي ورتي، محمد آصف نواز هو ۽ هن جو وڏو ۽ قابل ذڪر ڪارنامو سنڌ ۾ دهشتگردن خلاف بنا رعايت مهم شروع ڪرڻ هو (سنڌي ڌاڙيلن خلاف ته هر حڪومت ڪجھ نه ڪجھ پئي ڪندي رهندي آهي ۽ مهم جڏهن سچ پچ ڌاڙيلن خلاف هوندي آهي تڏهن سنڌي ماڻهو ڪنهن به طرح ارها نه ٿيندا آهن. جنرل آصف نواز پهريون جنرل هو، جنهن عام سنڌي ڳوٺاڻن کي ڌاڙيل سڏي قتل ڪندڙ فوجي سربراهه تي قتل جو مقدمو قائم ڪرڻ جي موڪل ڏني. قاتل اڳواڻ ڪورٽ ۾ آيو ۽ نيٺ ڦاهي چڙهيو. جنرل آصف نواز جي دهشتگردن خلاف شروع ڪيل مهم کي پ پ حڪومت سياسي مفادن خاطر قربان نه ڪيو جنهنڪري نه رڳو ڪي ئي فرسٽ رينڪ دهشتگرد مارجي ويا پر هڪ عرصي تائين دهشتگردي بند به ٿي وئي ۽ هيسيل ڊنل دهشتگرد ٻرن ۾ لڪل رهيا. نواز شريف حڪومت دهشتگردن جي سردار ۽ ان جي ڪيترن ئي ساٿين کي ملڪ مان باسلامت نڪري وڃڻ ۾ ڪا به رنڊڪ نه ڪئي ۽ پنهنجي حڪومت دوران جنرل آصف نواز پاران دهشتگردن خلاف هلايل مهم تي نواز شريف پڇتاءَ جا ڳوڙها ڳاڙيندو ۽ دهشتگردن جي سردار کي پرچائڻ ۽ اتحاد ڪرڻ لاءِ ليلڙاٽ ڪندو رهيو آهي.

ايم ڪيو ايم:

ايم ڪيو ايم جا ڪي ئي ڌڙا آهن پر مشهور ۽ معروف ٻه آهن: هڪ ايم ڪيو ايم (الطاف گروپ يا حق پرست گروپ) ۽ ٻيو ايم ڪيو ايم (عامر گروپ يا حقيقي گروپ). اسان لاءِ اها انتهائي عجب ۽ حيرانگيءَ جي نشاني آهي ته اڃا به سنڌ جا ڪي سياسي سنڌي پٽ اهڙا به آهن جيڪي اهو سمجھن ٿا ته ايم ڪيو ايم جا ٻئي ڌڙا (يا ٻنهي مان ڪو هڪ) هن ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ جي حقيقي تاريخي وارثن ۽ اصلي قدرتي رهاڪن جا سڄڻ ٿي سگھن ٿا. (هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته اسان سمورن اردو ڳالهائيندڙ سنڌ واسين کي نه ته سنڌ دشمن سمجھون ٿا ۽ نه وري هر حالت ۾ ايم ڪيو ايم جا حامي، انهن مان ڪي ئي اڳ جيان هن ڌرتيءَ جا نمڪ حلال پٽ آهن ۽ ايم ڪيو ايم سميت هر سنڌ دشمن ۽ دهشتگرد گروهه خلاف سيني سپر.) اسان جي لاءِ ايم ڪيو ايم جا  ٻئي  ڌڙا  ايم ڪيو ايم  نالي هڪ قاتل خنجر جي ٻن ڌارن يا ايم ڪيو ايم نالي ڪلاشنڪوف جا ٻه ميگزين آهن. انهن جي پاڻ ۾ ويڙهه جو مرڪزي نقطو مجرماڻي سرگرميون ڪري سگھڻ لاءِ مختلف پاٿاريون يا سنڌ دشمن دهشتگردي ڪري سگھڻ لاءِ مختلف اڏا هٿ ڪرڻ آهي. الطاف حسين ورجائي ورجائي چوندو رهيو آهي ته هاڻي ٺاهه رڳو سنڌ جي ورهاست ۽ ”مهاجرن لاءِ علائقي جون بين الاقوامي سرحدون“ ليڪڻ تي ئي ٿي سگھي ٿو، جڏهن ته عامر خان سنڌ ورهائي في الحال مهاجرن لاءِ ڏاکڻو صوبو خلقڻ گھري ٿو، جنهن لاءِ اڄ به صحيحن وٺڻ جي مهم جاري آهي ۽ نعرا لڳن پيا. سياسي نڪتي نظر جي حوالي سان انهن ٻنهي جي وچ ۾ ڪو به فرق ناهي ۽ ٻنهي جو بنيادي مقصد سنڌ جو ٽڪرو ڪپي ”برصغير جي اعليٰ اردو تهذيب“ لاءِ هڪ خطئه زمين تي قبضو ڪرڻ آهي. جيئن نانگ کان سڄڻائپ، ٻٻرن کان ٻيرن ۽ اڪ کان مٺي کير جي اميد نه ٿي رکي سگھجي، تيئن ايم ڪيو ايم جي ٻنهي ڌڙن کان سنڌ ۽ سنڌين سان وفاداريءَ جي توقع نه ٿي ڪري سگھجي. ممتاز علي ڀٽو سنڌ جي سياست جو ڪو ننڍو ۽ غير معروف نالو ناهي. هن ۽ سنڌ نيشنل فرنٽ تي ڪي ئي نام نهاد محب پاڪستان ڌڙا مختلف قسمن جا الزام آڻيندا رهيا آهن، جنهن جو وڏو سبب سنڌ نيشنل فرنٽ جي منشور جو ڪنفيڊريشن وارو نڪتو آهي جڏهن ته پاڪستان جي 1973ع واري آئين به مرڪز/وفاق/فيڊريشن کي ئي مضبوط ڪيو هو ۽ اڄ به هر نگران انهيءَ وفاق سان وفاداريءَ جو قسم کڻي اقتدار جي ڪرسي تي ويٺو آهي. ڪجھ سال اڳ تائين واري پ پ پ جو هڪ ٻيو وڏو نالو ڄام صادق علي به هو ۽ رڳو پنج سال اڳ جي ڳالهه آهي جو مٿس ڀارت جي ايجنٽي جي الزام باوجود کيس نگران وزارت اعليٰ جي ڪرسي سنڀالڻ جي دعوت ڏني وئي هئي. هو اقتدار ڌڻي ٿيو هو ۽ ٻيو ڪجھ به ٿيو هجي پر پ پ پ دشمني ۽ ايم ڪيو ايم دوستيءَ جي حوالي سان پاڻ ملهائي ويو. 1990ع جي وچ کان 1992ع جي وچ تائين جيڪو ڪجھ سنڌ ۾ وهيو واپريو ۽ ان کان پوءِ ايم ڪيو ايم جي ڪم آيل دهشتگرد قوت جو وڏو ڪارڻ پاڻ بذات خود ڄام صادق ۽ هن پاران اختيار ڪيل دهشتگردن لاءِ قرب ۽ محبت ئي هو. سنڌ جي اقتدار جا واڳ ڌڻي عملي طرح سنڌ دشمن دهشتگرد ئي هئا. ان دور جي سنڌ جي تاريخ جو هڪ واضح سبق اهو آهي ته سنڌ ۾ جيڪڏهن ڪا به اهڙي ڌر پنهنجي حڪومت ٺاهيندي جنهن وٽ پنهنجي پارٽيءَ جي نمائندن جي اقتدار تي ويهڻ ۽ حڪومت ٺاهڻ لائق اڪثريت ناهي ته اها ايم ڪيو ايم جي ڳيجھو ٿي رهندي ۽ عملاً ايم ڪيو ايم ئي اقتدار جي وارث هوندي.

ڇا ممتاز علي ڀُٽي جي ڪلهي تي بندوق رکي سنڌ جي انهيءَ ئي سبق کي ورجايو ويندو؟ ڇا ممتاز علي ڀٽو ايندڙ چونڊن ۾ ان لائق ٿي سگھندو ته پنهنجي پارٽيءَ جي نمائندن جي زور ۽ اڪثريت وسيلي سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت ٺاهي سگھي ۽ ايم ڪيو ايم جو ڳجھو ٿي نه رهي؟ ممتاز علي ڀٽو توڙي جو نگران وزير اعليٰ آهي پر هن کان ڪي اهڙا ڪم ڪرايا پيا وڃن جيڪي کيس جُڳائن نه ٿا. انهن ۾ هڪ وڏو ۽ غلط ڪم جڙتو ڪميشن قائم ڪري ايم ڪيو ايم جي ڪيترن ئي اهڙن فردن کي آزاد ڪرڻ آهي جن مان ڪجھ تي قتل، اغوا ۽ دهشتگرديءَ جا ڪيس هلندڙ آهن. ٻيو ڪجھ به چيو وڃي، پر حقيقت اها آهي ته بيگم غنويٰ ڀٽو سياستدان طور ڄاتل سڃاتل اڳواڻ ناهي ۽ نه ئي وري هن جو مقصد عملي سياست ڪرڻ آهي. جيستائين سياسي علم ۽ عمل جو تعلق آهي ته انهيءَ حوالي سان به محترمه جي ڪا عالماڻي سياسي حيثيت ۽/يا سياسي ڪردار ناهي ۽ جيڪڏهن مير مرتضيٰ (۽ سندس ساٿين) جي قتل عام واري سازش عمل ۾ نه اچي ها ۽ ان کان پوءِ ابن الوقت ۽ سياسي موقعي پرست وڏيرن پاران شهيد ڀٽو گروپ ۾ ڌڙا ڌڙ شموليت نه ڪرائي وڃي ها، تڏهن به شهيد ڀٽو گروپ جي سياسي طاقت ۽ ان جي اڳواڻ طور محترمه جي موجوده حيثيت ڪٿي به نظر نه اچي ها. پاڻ هڪ سياسي سازش ۽ هڪ وڏي حادثي جي نتيجي ۾ اڀري آيل يا اڀاريل سياسي اڳواڻ آهي.

شهيد ڀٽو گروپ جو حقيقي ۽ عملي سياسي اڳواڻ رشيد رائو آهي. سنڌ جا گھڻي کان گھڻا ابن الوقت ۽ سياسي موقعي پرست وڏيرا ڌڙا ڌڙ شهيد ڀٽو گروپ ۾ شامل ٿيندا پيا وڃن ۽ انهن ۾ لڳ ڀڳ سڀ اهي آهن جيڪي ڪالهه جڏهن مير مرتضيٰ ڀٽو زنده هو تڏهن ان جي پاڇي کان به پري پيا ڀڄندا هئا ۽ انهن رستن تي ئي نه ايندا هئا جن تان شهيد مير کي گذرڻو هوندو هو. سنڌ ۾ ڪجھ تڪن تي چونڊن جي سلسلي ۾ هڪ ٻئي جي اميدوارن کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ شهيد ڀٽو گروپ ۽ مسلم ليگ نواز گروپ ۾ اتحاد ٿي چڪو آهي. شهيد ڀٽو گروپ به سنڌ نيشنل فرنٽ جيان ايم ڪيو ايم سان اتحاد جي خواهش رکي ٿو. ايم ڪيو ايم (الطاف) ۽  مسلم  ليگ (نواز) پاڻ ۾ سياسي اتحاد ڪري چڪيون آهن. ايم ڪيو ايم (الطاف) جي پهرين خواهش ۽ اوليت اها آهي ته اقتدار ۾ حصيدار ٿئي ۽ پنهنجن دهشتگردن کي ساهي، تربيت ۽ هٿيار مهيا ڪري ڏئي، ان ڪري سنڌ ۾ حڪومت ٺاهيندڙ ڪنهن به ڌر سان ڏيکاءَ جو اتحاد ڪري سگھي ٿي. پنهنجي اصليت کي ڇڏي ڏيڻ ان لاءِ ممڪن ناهي. ايم ڪيو ايم پنهنجي زور تي سنڌ ۾ حڪومت ٺاهي نه ٿي سگھي ۽ ڪنهن به حالت ۾ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت اچڻ تي راضي نه ٿيندي. مسلم ليگ (نواز) هر ان ڌڙي سان اتحاد ڪري سگھي ٿي جيڪو کيس سنڌ ۾ ايندڙ ممڪن حڪومت جون واڳون ڏئي سگھي. پر جي مسلم ليگ (نواز) جي حڪومت به نه ٺهي تڏهن به پيپلز پارٽي اقتدار ۾ نه اچي. هن وقت ان کي ايم ڪيو ايم تي ڪو به اعتراض ناهي. سنڌ نيشنل فرنٽ اڪيلي سر ڪنهن به طرح سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت ٺاهي نه ٿو سگھي. حڪومت ٺاهڻ لاءِ ان کي ٻين سان گڏ ايم ڪيو ايم جي اتحاد جي گھرج هر حالت ۾ رهڻي آهي. فرنٽ پڻ ڪنهن به طرح اهو نه ٿو چاهي ته سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت ٺهي. اقتدار وٺڻ لاءِ هن کي ايم ڪيو ايم جو ڳيجھو ٿيڻو پوندو.

شهيد ڀٽو گروپ اڪيلي سر ڪنهن به طرح سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت نه ٿو ٺاهي سگھي. حڪومت ٺاهڻ لاءِ ان کي ٻين سان گڏ ايم ڪيو ايم جي اتحاد جي گھرج هر حالت ۾ رهڻي آهي. هي گروپ پڻ ڪنهن به طرح اهو نه ٿو چاهي ته سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت ٺهي. اقتدار وٺڻ لاءِ هن کي ايم ڪيو ايم جو ڳيجھو ٿيڻو پوندو. پاڪستان ۾ پيپلز پارٽيءَ جون مخالف ٻيون سموريون سياسي توڙي غير سياسي، ظاهر توڙي لڪل قوتون مئل ڪتو کائڻ لاءِ تيار ٿي وينديون، پر پيپلز پارٽيءَ جي سنڌ ۾ حڪومت ٺهڻ ۾ هر طرح رنڊڪ پيدا ڪنديون. پيپلز پارٽي اڪيلي سياسي پارٽي آهي جيڪا پنهنجي زور تي (گھٽ ۾ گھٽ) سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت ٺاهي سگھي ٿي، پر اها ڳالهه ڪنهن به طرح پيپلز پارٽيءَ جي مخالف جماعتن، ابن الوقت ۽ موقعي پرست سياسي وڏيرن، پاڪستان جي حقيقي مقتدر قوتن (جن وقت کان اڳ ۽ گھربل تياري ڪرڻ بنا پ پ حڪومت ختم ڪرائي ڇڏي) ۽ خاص ڪري سنڌ دشمن دهشتگردن کي قبول ناهي.

عام سوچ چوي ٿي:

ٿيڻ ته ائين گھرجي ته ٻئي هر پاسي کان اکيون پوري پيپلز پارٽي جي دماغ ۾ ڀرجي ويل غرور جي واءُ کي ٺڪي ٺوڪي ڪڍي ڇڏجي. کيس گھٽ ۾ گھٽ ايندڙ چونڊن ۾ هارائي ڇڏجي، ته جيئن اها حڪومت نه ٺاهي سگھي. اهو ئي اڪيلو ممڪن طريقو آهي، جنهن وسيلي پيپلز پارٽيءَ کي سکيت ڏئي سگھجي ٿي. ائين ٿيڻ کان پوءِ ئي پيپلز پارٽي پنهنجو تنقيدي جائزو وٺڻ تي مجبور ٿيندي، ۽ ممڪن آهي ته پاڻ کي سڌاري سگھي. اصولي سوچ عام سوچ جي مرڪزي خيالن سان ته اتفاق رکي ٿي، پر اها ٻئي هر پاسي کان اکيون پوري ڇڏڻ جي حق ۾ ناهي، ڇو ته اهڙي ڪا به ڪوشش يا حرڪت سنڌ جي وجود ۽ سنڌين جي انساني، سياسي، ثقافتي، معاشي ۽ نفسياتي مفادن کي ڇيهو رسائي سگھي ٿي.

اصولي سوچ چوي ٿي:

ايم ڪيو ايم کان سواءِ ٻي ڪا به پارٽي پنهنجي زور تي، اڪيلي سر پاڻ تي ڀاڙيندي، جيڪڏهن پنهنجي حڪومت ٺاهي سگھي ٿي، ته پوءِ کيس سندس اليڪشني منشور جي بنياد تي مشروط اقتدار ڏئي سگھجي ٿو. بشرط اليڪشني منشور ۾ ڪنهن به دشمن عمل نه ڪرڻ ۽ ان ۾ شامل نه ٿيڻ جي ضمانت ڏنل هجي. جيڪا به سياسي ڌر ايم ڪيو ايم جي ڳيجھو ٿي، ان جي زور ۽ پوئواريءَ تي اقتدار وٺندي، اها سنڌ ۾ ڄام صادق واري دور کي ورجائيندي، ۽ يقيني آهي ته اهو ورجاءُ ان ساڳي اڳوڻي سطح وارو نه هوندو. اهو ورجاءُ گھڻي مٿاهين سطح تي هوندو ۽ اهو بهرحال سنڌ جي وجود لاءِ سخت هاڃيڪار هوندو، ڇو ته ايم ڪيو ايم جو اهو نقاب هاڻي لهي چڪو آهي جنهن جي اوٽ ۾ اها سنڌ ۽ سنڌي دوستيءَ جي لٻاڙ هڻندي هئي. ايم ڪيو ايم هاڻي کليل نموني سنڌ دشمني جو نعرو هڻي چڪي آهي ۽ اها اقتدار ۾ اچي رڳو سنڌ دشمن دهشتگردن کي ئي مضبوط ڪندي.

(1)      ميرمرتضيٰ ڀٽو ۽ سندس ساٿين جي قتل عام جي سازش پٺيان رڳو اهو ۽ اوترو ناهي جيڪو ۽ جيترو بيان ڪيو وڃي ٿو. ٻيو به گھڻو ڪجھ آهي. ميرمرتضيٰ ڀُٽي ۽ سندس ساٿين جي قتل عام جي سازش جيڪڏهن پ پ حڪومت يا الزام هيٺ آيل فردن يا انهن مان ڪنهن هڪ به ڪئي آهي ته پوءِ پيپلز پارٽي ڀلي ميسارجي وڃي، بلڪ ان کي ميساري ڇڏڻ ئي گھرجي، پر هن وقت جيئن ته ڪورٽ اڃا ڪو به فيصلو نه ڏنو آهي ۽ حڪومت ڪي به ٺوس ثبوت نه آڻي سگھي آهي تنهن ڪري انهيءَ الزام کي پيپلز پارٽيءَ تي زوريءَ مڙهڻ ۽ ان جي بنياد تي کانئس نفرت ڪرڻ ۽ پکيڙڻ نه ٿي جڳائي. انهي سلسلي ۾ ڪورٽ جي فيصلي جو انتظار ڪرڻو ئي پوندو.

(2)      تڪڙ ۾ ۽ بنا ڪنهن ٺوس ثبوت جي محض الزامن جي بنياد تي پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت کي ختم ڪري ڇڏڻ جو عمل ٻڌائي ٿو، ته پيپلز پارٽيءَ ۾ ڪي ڳالهيون اهڙيون اوس موجود آهن جيڪي ڳجھين ۽ اصل مقتدر قوتن کي پسند ناهن. حالتون ٻڌائن ٿيون ته ڳجھيون ۽ اصل مقتدر قوتون سنڌ ۾ هاڻي ڪنهن به اهڙي سياسي پارٽيءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار ناهن جيڪا جمهوري عمل ۾ پنهنجي زور تي پنهنجي حڪومت قائم ڪري سگھي ۽ ايم ڪيو ايم جي سنڌ دشمن دهشتگرديءَ خلاف ڀرپور رنڊڪ ڪري سگھي.

(3)      هن وقت پاڪستان ۽ خاص ڪري سنڌ جي سياسي فضا ۾ پيپلز پارٽيءَ خلاف جيڪو به گوڙ شور آهي، پيپلز پارٽي جو ڏوهه درحقيقت ايڏو وڏو ناهي. اهو گوڙ شور ڪنهن مخصوص ۽ ڳجھي مقصد کي ڏيڻ لاءِ اڀاريو ويو آهي. يا ڪنهن به پارٽيءَ کي رڳو ان ڪري رد ڪري ڇڏڻ گھرجي، جو ان خلاف ڪن مخصوص مقصدن تحت الزامن جي بازار گرم ڪئي وئي آهي؟

ڇا ڪرڻ گھرجي؟

(1)      الزامن جي پرائي دهل تي پاڻ نچائڻ بند ڪجي.

(2)      ٿڌي دماغ سان سڄي سياسي صورتحال جو جائزو وٺجي ۽ افواهن جي بنياد تي تڪڙ ۾ ڪا به راءِ قائم نه هجي.

(3)      مير مرتضيٰ ڀُٽي ۽ سندس ساٿين جي قتل عام ۽ پيپلز پارٽيءَ تي مڙهيل الزامن بابت ڪورٽ کان ايندڙ فيصلي جو انتظار ڪجي. چونڊن کان اڳ فيصلو اچي وڃي ته ان جي بنياد تي پنهنجيءَ راءِ کي درست ڪجي، پر جي چونڊن کان اڳ فيصلو نه ٿو اچي، ته پوءِ پيپلز پارٽيءَ خلاف اٿاريل گوڙ ۽ مچايل ماحول کي ڪمزور ۽ بي بنياد سمجھجي.

(4)      پيپلز پارٽيءَ کان شڪايتون گھڻيون هجن تڏهن به، گھٽ ۾ گھٽ، ايترو ضرور سوچجي ته ڇا شهيد ڀٽو گروپ، سنڌ نيشنل فرنٽ يا مسلم ليگ اڪيلي سر پاڻ تي ڀاڙيندي، پنهنجي حڪومت ٺاهي سگھن ٿا يا انهن کي ايم ڪيو ايم جو ڳيجھو ٿيڻو پوندو، ۽ اهو به ته اڄ ڪلهه جيڪي ابن الوقت ۽ موقعي پرست سياسي وڏيرا انهن جماعتن ۾ شريڪ ٿيندا پيا وڃن، ڇا اهي حڪومت ۾ اچي ۽ ايم ڪيو ايم سان اتحاد ڪري، ڪنهن به طرح ڪي اهڙا ڪم ڪري سگھندا جيڪي مجموعي طرح سنڌ ۽ سنڌ جي قدرتي رهاڪن ۽ تاريخي وارثن جي دائمي انساني، معاشي، ثقافتي ۽ نفسياتي مفادن کي پختو ڪري سگھن؟ جيڪڏهن انهيءَ آخري سوال جو جواب ”نه“ اچي، ته گھٽ ۾ گھٽ ايندڙ چونڊن ۾:

(5)      (آخري ڀيرو ئي سهي) ووٽ پيپلزپارٽي کي ڪجي.

(روزاني ”عوامي آواز“، 3-جنوري 1997ع)

(هلندڙ)